Azərbaycan alimləri Urmiya'da Burla Xatun'un qəbrini tapıblar
PROFESSOR MƏHƏRRƏM QASIMLI TAPDIQLARI MƏQBƏRƏNİ "KİTABİ-DƏDƏ QORQUD"UN AZƏRBAYCANLA BAĞLILIĞINI, DASTANDAKI OBRAZLARIN TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏR OLDUĞUNU TƏSDİQLƏYƏN TUTARLI DƏLİL SAYIR
Tanınmış Azərbaycan ədəbiyyatşünasları - Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktor müavini, professor Məhərrəm Qasımlı və filologiya elmləri namizədi Asif Rüstəmli bu günlərdə İran səfərindən qayıdıblar. Onlar qonşu ölkəyə fevralın 20-dən 23-dək Urmiya şəhərindəki Universitetdə "Səfəvi dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı" mövzusunda keçirilən beynəlxalq elmi konfransa qatılmaq üçün getmişdilər. Konfransda M.Qasımlı "Səfəvi dövrü aşıq ədəbiyyatı", A.Rüstəmli isə "Səfəvi dövrünün müasir Azərbaycan ədəbiyyatında inikası" mövzusunda məruzələrlə çıxış ediblər.
Səfər təəssüratlarını bizimlə bölüşən professor M.Qasımlı səfərin son gününün onlar üçün xüsusən yaddaqalan, sevindirici və daha əhəmiyyətli olduğunu dedi. Çünki həmin gün Azərbaycan üçün, elmimiz və konkret olaraq, Qorqudşünaslıq üçün böyük əhəmiyyət daşıyan çox dəyərli bir tarixi fakt üzə çıxarılıb. Uzun zamandan bəri "Dədə Qorqud"un tarixdəki izlərini araşdıran alim şəxsi təşəbbüsü ilə, məşhur səyyahlar Adam Oleari’nin və Övliya Çələbi’nin yönəltmələrinə söykənərək, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının əsas obrazlarından biri olan Burla Xatun’un məzarını tapıb. Alimin fikrincə, bu məqbərə "Kitabi-Dədə Qorqud"un məhz Azərbaycanla, xalqımızla birbaşa bağlılığını və dastandakı obrazların, eləcə də Burla Xatun’un tarixi şəxsiyyət olmasını təsdiqləyən tutarlı dəlildir: "Adam Oleari’nin əsərində Dədə Qorqud’un, Qazan Xan’ın və onun arvadı Burla Xatun’un qəbirləri barədə qeydlər var. 1638-ci ildə bu ərazilərə səfər edən səyyah göstərir ki, Dədə Qorqud’un məzarı Dərbənd’də, Qazan Xan’ın qəbri Təbriz’də - Acı Dərə Çayı’nın sahilində, Burla Xatun’un məqbərəsi isə Urmiya Qalası’nda yerləşir. Ondan 11 il sonra bu əraziyə səyahət edən Türk səyyahı Övliya Çələbi də həmin qəbirləri gördüyünü yazır və eyni təsvirləri verir".
M.Qasımlı məlum koordinatlara əsaslanaraq, fevralın 23-də həmkarı A.Rüstəmli ilə birgə Urmiya şəhərindən bir qədər aralıda yerləşən Burla Xatun məqbərəsini axtarmağa başladıqlarını dedi: "Mənbə’lərdə göstərilən Urmiya Qalası bir dağın başında, 2000-2500 metr hündürlükdə yerləşir. Oraya qalxmaq çox çətin idi. Amma qalaya gedən yolda bir bulaq var. Öz aramızda adını "Burla Xatun" qoyduğumuz həmin bulaqdan su içdikdən sonra özümüzdə qeyri-adi bir qüvvə duyduq və iki min metrlik məsafəni çox asanlıqla, şövqlə qət etdik. Gildən tikilən bu qədim qalanın xeyli hissəsi uçub-tökülüb. Qalanın dibində yerləşən qəbir də dağılıb və Adam Oleari’nin qeydlərində göstərilən kimi, 30 fut, yə’ni təxminən 5-6 metr hündürlüyü olan qəbirüstü daşın yalnız yarısı qalıb. Başdaşının üzərində, çox güman ki, yazı var, amma daşın alt üzündə qalıb. Nə qədər çalışsaq da, çox ağır olan bu böyük daşı çevirməyə gücümüz çatmadı. Hər halda, verdiyi koordinatlar doğru çıxan Adam Oleari bu qəbri Burla Xatun’un məzarı kimi təqdim edib. Yəqin ki, onun bu qənaətə gəlməsinə həmin daş üzərindəki yazı, yaxud yerli əhalidən eşitdikləri əsas verib".
Alimin fikrincə, məqbərənin əzəməti orada şan-şöhrətli, əsilzadə, seçilən bir insanın dəfn olunmasından xəbər verir. Qalanın çölündəki digər qəbirlərin isə ya Burla Xatun’un xidmətçilərinin, ya da məqbərənin keşikçilərinin olduğunu güman etmək olar. M. Qasımlı belə bir mülahizəsini açıqladı ki, görünür, Burla Xatun Qazan Xan’dan əvvəl ölüb və o, öz qadınını layiqli şəkildə, təmtəraqla dəfn edib, məzarı üzərində məqbərə ucaltdırıb.
Vaxtın darlığı alimlərimizə Qazan Xanın Burla Xatun’un məqbərəsindən təxminən 300 kilometr aralıda yerləşdiyi güman olunan məzarını axtarıb tapmasını əngəlləyib.
Qeyd edək ki, Burla Xatun’un qəbrinin aşkar olunması M. Qasımlı’nın bu istiqamətdə apardığı axtarışların ilk uğurlu nəticəsi deyil. Professor orta əsr mənbələrində göstərilən koordinatlara istinadən, bir müddət əvvəl Dədə Qorqud’un məzarının yerini də təxminən müəyyənləşdirdiyini söylədi. "Koordinatlar müəyyəndir. Dədə Qorqud’un qəbrini tapmaq mümkündür. Adam Oleari göstərir ki, Dədə Qorqud’un qəbri Dərbənd’də bir qayalıqda, mağaranın içində yerləşir. Mən gedib həmin qayanı və mağarını tapdım, amma qaya uçub mağarının girişini bağladığından qəbri görə bilmədim. Dədə Qorqud’un məzarını aşkara çıxarmaq üçün indi, sadəcə, arxeoloji qazıntı aparmaq lazımdır".
M. Qasımlı Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasının fevralın 27-də keçiriləcək toplantısında Burla Xatun’un qəbrinin tapılması ilə bağlı mə’ruzə edəcəklərini və məqbərədən götürdükləri daşı elmi ictimaiyyətin nümayəndələrinə göstərəcəklərini vurğuladı. Professor bir məqamı təəssüflə qeyd etdi ki, hazırlıqsız olduqlarından tapıntılarını fotoaparatın və ya videokameranan yaddaşına köçürə bilməyiblər. M. Qasımlı, çox güman ki, üzümüzə gələn yaz yenidən Urmiya’ya səfərə yollanaraq, araşdırmalarını davam etdirəcəyini dilə gətirdi: "Bu istiqamətdə axtarışların davam etdirilməsi vacibdir. Ona görə də mən Elmi Şura’da konkret təkliflərimi irəli sürəcəyəm, aparılacaq işlərə müəyyən vəsait yönəldilməsini xahiş edəcəyəm".
Alim tapıntının səfər çərçivəsində şahidi olduğu başqa sevindirici hadisələri heç də kölgədə qoymadığını qeyd etdi. Onun sözlərinə görə, Azərbaycan ədəbiyyatının Səfəvi dövrünü araşdırmaq, bəzi mübahisəli məqamları aydınlaşdırmaq məqsədi daşıyan konfrans, demək olar ki, bütünlüklə Azərbaycan dilində keçib: "Adətən, İran universitetlərində təşkil olunan konfranslar rəsmi dildə, Fars dilində keçirilir. Görünür, bizim iştirakımız konfransın ana dilimizdə keçməsinə təsirsiz qalmadı. Hətta Urmiya Universitetinin rektoru, doktor Sadiqi də Azərbaycan dilində çıxış etdi".
M.Qasımlının konfransda aldığı şad xəbərlərdən biri də İran ali məktəbləri arasında ilk dəfə olaraq Urmiya Universitetində bu ildən etibarən Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisilə bağlıdır. Bu mühüm hadisə doktor Məhbub Taleyi’nin fədakarlığı və zəhməti sahəsində gerçəkləşib. Urmiya Universitetində dilimizin və ədəbiyyatımızın tədrisi də məhz Bakı’da - Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda doktorluq dərəcəsi alan M. Taleyi’nin üzərinə düşəcək. Azərbaycan dili və ədəbiyyatının İran’ın digər ali təhsil ocaqlarında - Təbriz, Ərdəbil və Xoy universitetlərində də tədris olunması planlaşdırılır: "Bu konfransın yüksək elmi səviyyədə təşkil olunmasını və Azərbaycançılıq baxımından böyük dəyər daşıdığını xüsusi qeyd etməliyəm. Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyətinin Səfəvi dövrü həm də İranda ana dilimizin, ədəbiyyatımızın gələcək tədrisi baxımından maraq doğurur. Nəzəri-praktik konfrans həm də dolayısı ilə sabahkı tədris, təcrübə işinə kömək göstərmək məqsədilə keçirilirdi. Konfrans Azərbaycan mədəniyyətinin, ədəbiyyatının Səfəvi dövrünə ziddiyyətli münasibətləri araşdırdı. Şah İsmayıl Xətayinin anadilli ədəbiyyata nəfəs genişliyi verməsi, mədəniyyətin müxtəlif sahələrini - xalçaçılığı, rəssamlığı, me’marlığı, musiqini himayə etməsinin, sənət qayğısı göstərməsinin müstəsna əhəmiyyəti konfransda birmənalı şəkildə vurğulandı. Xətayinin özünün yaradıcılığı ilə bağlı geniş təhlillər aparıldı. Mən də o müzakirələrdə iştirak etdim, münasibətimi, fikirlərimi açıqladım".
M. Qasımlı Urmiya’da çox güclü ədəbi mühitin formalaşmasını mühüm fakt kimi qeyd etdi. Orada Bəhram Əsədi’nin hazırladığı, yüz müasir şairin şerlərindən ibarət antologiyanın, "Dədə Qorqud" dastanın boylarının sadələşdirilmiş mətninin beşcildlik kitab kimi çap olunmasının milli ruhun təbliği, ana dilində yazıb-yaradanlara qol-qanad verilməsi baxımından böyük önəm daşıdığını deyən alim Cənubi Azərbaycandakı ədəbi prosseslərdən ümumilikdə xəbərsiz olduğumuzu təəssüflə dilə gətirdi: "Özümlə xeyli material gətirmişəm ki, "Urmiyadakı çağdaş ədəbi həyat" adlı bir məqalə yazaraq çap etdirim. Təbrizdə, Zəncanda, Ərdəbildə, Marağada çağdaş ədəbi mühitdə gedən prosesləri araşdırmaq olduqca vacibdir". M. Qasımlı bildirdi ki, Ədəbiyyat İnstitutunun Urmiya Universiteti ilə 10 illik tarixə malik əməkdaşlığının bundan sonra da davam etdirilməsi zəruridir.
Professordan onu da öyrəndik ki, İran’ın Bakı’da fəaliyyət göstərən Mədəniyyət Mərkəzi’nin dəstəyilə payız aylarında həm Urmiya’da, həm də Bakı’da bütövlükdə Azərbaycan folkloruna, etnoqrafiyasına nəzər yetirən Ümumfolklor Konqresi’nin keçirilməsi planlaşdırılır. Bundan başqa, Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədris olunmağa başladığı Urmiya Universitetində kadrlar çatışmadığından gələcəkdə alimlərimizin həmin təhsil ocağına göndərilməsi istiqamətində işlər görüləcək. Yaxın aylarda isə M. Taleyi’nin 40-a qədər tələbəsi Azərbaycan’a bir aylıq təcrübə keçməyə gələcək.
M. Qasımlı Urmiya Universiteti rəhbərliyinin və əməkdaşlarının qəzetimizə ünvanlanan təşəkkürünü də çatdırdı: "Konqresdə olarkən mənə Urmiya Universiteti barədə "525-ci qəzet"də gedən bir məqalə göstərdilər. Həmin yazını həm ərəb əlifbasında Azərbaycanca mətnini, həm də Fars dilinə tərcüməsini saxlayır və oraya gələn qonaqlara göstərirdilər. Qürur hissi doğuran bu məqama görə həm Urmiya Universitetinin rəhbərliyi, həm də öz adımdan qəzetinizə minnətdarlığımı bildirirəm".
Vəfa ŞAHVƏLƏDQIZI
دده قورقود دوكتور حسين محمدزاده صديق
«دده قورقود» آدي آلتيندا، دوققوز بؤلومده 300 صحيفه ليك جاذيبه لي بير اثر، حؤرمتلي چاغداش عاليميميز «عزيز محسني» طرفيندن نشر اولموشدور.
مجموعه نين بيرينجي حيصه سي «دده قورقود دونياسي» آدلانير. بو حيصه ده اصلينده موليف، « آنار رضايف» اليله يازيلان بديعي بير اثرين اليفباسين دييشيب، همده نثرينده بعضي تغييرلر ايجاد ائديب و بير چوخ چتين و آغير آنلاشيلان سؤزجوكلري ده اتك يازيلاردا معنا ائديب، 180 صحيفه يه يئرلشديريبدير. همين حيصه ني 1356 ـ جي ايلده آقاي ابراهيم دارابي فارسجايا چئويريب تهراندا « حماسه ي دده قورقود» عنواني ايله نشر ائتديرميشدير. آقاي محسني ايسه ، توركجه متنين ايران اوخوجولاري اوچون ساده لشميش فورماسيني ، آغير امك صرف ائدرك ، حاضيرلاميشدير.
بو حيصه ده دده قورقود بويلارينين جوغرافي محدوده سي، آبيده نين ديلي و شيوه سينين تاريخي و توصيفي ديل بيلگيسي حاققيندا بحثلر گئدير و بويلارين اساس آپاريجي ايده يالاريندان دانيشيلير. ايسارتدن، مطيعليكدن، كؤكونه ـ سويونا دؤنوك چيخماقدانسا اؤلمگي داها اوستون توتماق كيمي سجيه لردن دانيشيلر. ها بئله بو حيصه ده اورخون آبيده لري ، قوتادغو بيليك و ديوان لغات الترك كيمي كيتابلاردان صؤحبت گئدير. كؤچورتمه ايشينين بعضي جزئي سهولرينه باخماياراق، منجه موعاصير اوخوجو خصوصيله گنجلريميز اوچون چوخ لازم اولان بير متني حاضيرلانميشدير.
اثرين ايكينجي حيصه سينده « باساتين تپه گؤزو اؤلدوردويو بوي» ون اصل و اسكي متني 3 ـ جو حيصه ده ايسه همين متنين چاغداش فورماسي وئريلميشدير.
دؤردونجو و بئشينجي حيصه ايسه عئيني شكيلده «دوخا قوجا اوغلو دلي دومرول» بويونو احتوا ائدير. بو دؤرد حيصه ايسه « فرهاد زينالزاده» و «صامت عليزاده» نين ترتيب ائتديكلري متنلرين اليفباسي كؤچؤروله رك حاضيرلانميشدير.
يئنه ده حؤرمتلي مولف بو كؤچورتمه ايشينده چوخلو ديقت صرف ائدرك، موعاصير اوخوجو اوچون تميز و ساغلام متن حاضيرلايا بيلميشدير. گنج اوخوجو، بويلارين اسكي متنلريني ساده لشديريلميش متنلر ايله موقايسه ائديب بير چوخ سؤزجوكلرين معنالاريني منيمسه ييب آنلايا بيله جكدير . بو دؤرد حيصه 183 ـ جو صحيفه دن 242 ـ جي صحيفه قدر يئر آلميشدير.
5 ـ جي حيصه ني (ص278 ـ 243 ) عزيز محسني اؤزو يازميشدير. بورادا، او ، دده قورقود كيتابينين هر 12 حماسه سيني خلاصه ائديب، ييغجام شكيلده آخيجي و روان بير اسلوبدا قلمه آليب و هر حماسه اوچون قيساجا «ايضاح و شرح» ده يازميشدير .
اثرين سونكو بؤلومونده « ديوان لغات الترك» حاققيندا معلومات وار و « ايضاحلار» بؤلومونده ايسه اليفبا سيراسي ايله كيتابدا گئدن اؤزل آدلار حاققيندا علمي بيلگيلر وئريلير
(ص290 ـ 280 ) .
اثرين سون حيصه سي ( ص 302 ـ 291) ، « خلاصه و نتيجه» آدلانير. بو بؤلومده دده قورقود حماسه لري حاققيندا ييغجام بيلگي وئريلير. توركلرين اسكي اينانجلاري ، اثرين ايسلامدان قاباق يازييا كؤچورولمه نظريه سي ، بويلاردا قادينا موناسيبت ، عشق و سئوگي موضوع و بو كيمي مساله لر بحثه قويولور. موليف حاقلي اولاراق دئييركي «كتاب دده قورقود» چيچكلري سولماق بيلمه ين ، ابدي قالان، زامان ـ زامان نسيللري حئيران قويان بير سؤنمز اينجه صنعت گونشي دير.
مجموعه چوخ قيمتلي و گنجلريميز اوچون فايداليدير. گرچه بعضا جزئي و حتي جيدي سهولره ده راست گليريك. ميثال اوچون بير يئرده اوغوزلارين آذربايجاندا مسكون اولمالاريني 11 ـ 10 ـ جو عصرلره باغلايان موليف ، جيدي بير سهوه قاتيلير. بيز بيليريك كي اوغوزلارين و آذلارين بيزيم تورپاقلاردا يئددي مين ايلليك مسكون اولما تاريخلري واردير. يئني تاپينتيلار بو مساله ني داها موباحيثه سيز حالا گتيريبدير. آذربايجان تورپاقلارينا تاريخ بويونجا هر عصرده تورك آخيني باش وئرميشدير. و لاكين هئچ بير آخين توركلرين بورايا گلمه لرينين باشلانغيجي ساييلمير. آذربايجان اساس و اصلا تورك يوردودور. باشقا قووملار هر زامان آزينليق تشكيل ائتميشلر و يا سياسي حاديثه نتيجه سينده يئرلشديريلميشلر. اگر قبول ائتسك كي اوغوزلار 11 ـ 10 ـ جو عصرلرده آذربايجانا گلميشلر، اوندا بئله بير سوال قاباغا چيخاجاق كي بس اوندان قاباق بو تورپاقلاردا كيملر و هانسي ميلتلر ياشاييرديلار؟
اوغلارين و آذلارين يئددي مين ايل بوندان قاباقدان قالميش ماغارالاري، يئر آلتي آوادانليقلاري، داش يازيلاري و كتيبه لري ايندي علم عالمينه معلوم اولان بديهي و آيدين بير ثبوتلارديرلار. باشقا ميلتلر سونرالار توركلره، داها دوغروسو آذربايجانليلارا پناه گتيريب ، سيغينيب، ياشاما ايمكاني تاپا بيلميشلر. تاسفله بئله جيدي سهولر، تدقيقاتچيلاريميزين بير چوخونون اثرلرينده گؤزه دَيير كي گنجلريميزين تربيه لنمه لرينه پيس تاثير بوراخا بيلر.
هر حالدا حؤرمتلي عاليم و اديب و تنقيدچي اولان آقاي «عزيز محسني» نين ترتيب ائتديگي « دده قورقود» آدلي مجموعه ني من علمي باخيمدان يوكسك درجه ده دَيرلنديرمگه اؤزومه حق وئريرم.
سؤنمز بير اشتياق ، دؤنمز بير ايلغار نويد آذربايجان- شماره 333 سال ششم 15 ذيحجه 1424 7 فوريه 2004 18 بهمن 1382
باقر رشادتي
« ايران اؤلكه سينين موسيقي سؤزلوگو» نون ايكينجي جيلدين ده « كامانچا» سازي موريدينده اؤزل بير گرچك قئيد اولوبدوركي آشاغيداكي تيكرارلاما، اصل سؤزوموزو آچيب ، آيدينلاماق اوچون يئرسيز دئييل : « نظره گلن موختليف دؤوره لر و عصيرلرده ، كامانچا سازي چالغيچيلار واسيطه سي ايله ، جامعه نين سياسي و اجتماعي گره كلري اوزره بعضا آشكاردا و بعضا ده گيزلينجه چالينارميش».
بو تاريخي قوْنويا بنزر اولو اوستاد « بولوت قارا چورلو» نون« سازيمين سؤزو» كيتابينين جيلدي اوستونده، چوخ گؤزل بير دئييمي وار:
اوردا كه ديل آغيز سؤزدن اوسانار
سوْروشون مطلبي تئللر سؤيله سين
دوداق دانيشارسا اوْد توتار يانار
گركدير زخمه لر ، اللر سؤيله سين
توركلرين اؤوونمك سندي آدلانان « دده قورقود» كيتابينين داستانلارين مهارتله شعره (نظمه) چكن « ب . ق. سهند» «بكيل اوغلو عمران» پوئماسينين باشلانيشيندا ، اؤزون اعتيبارلي بير فيلسوف كيمي گؤستريب تانيتديرميشدير .
كرلي فرلي يوخ بزه ك سيز دئسك : آدلي ـ سانلي شاعير ائله همن اؤن سؤزده بير پارا چتين و لاپ اؤنملي سوْرغو ـ سواللاري آراشديرماق ايسته ييب كي ، حتي ايگيرمي بيرينجي عصيرده ده « گون قونو» لاري ايديلر و تازاليقلارين الدن وئرمه ييبلر .
منجه بولوت قارا چورلونون اينساني ايدالينين اوفوقسوز دونياسينا كيچيك بير پنجره آچماق اوچون ، او حيصه سورغو ـ سواللارا ديقت يئتيرمك ، سايغي گؤسترمك دير.
1ـ خيال نه دير ؟!
آختاريجي طرلان ، هئچ اولچويه سيغينمايان گومان . البتده خيال دوشگونلشسه ، زهله سيز شبح كيمي بيزيمله قارشي دورار .
2ـ اينسانين ماهيتي هانسي دير ؟!
بوتون عجبلردن عجبدير، دينمز ، خئير ، شرّ ، سؤنمز بير اشتياق، دؤنمز بير ايلغار ، دمير چاريقلار صاحيبي يورولماز يولچو!
3ـ يولون آخيري هارا گئدير ؟!
كمال آدلي يوكسك بير مقصده
4ـ حئيرت نه دير ؟!
وصفه گلمه ين غريبه بير حالا قالماق .
5ـ دوغروسو ( مدهش واقعيت ) ائله همن « وارليق» دير ؟!
وارليق ! بلي ائله همن مدهش واقعيت اساس معمادير . آنجاق ، هئچ آچار بو سيررين خزانه سينين قاپيسيني هله ده آچماييب، آچماز !
6ـ دوشونمه گين تمه لي نه دير ؟! اوجاليقي هارايا قدر دير ؟! بو نه قورولوش دور ، من كيمم، نه يم؟
سؤال اولونماق ! بو سؤز ، آنجاق تفكورون باش ذيروه سيدير .
7ـ طبيعي عادت اينسان اوچون هانسي دير؟!
هر شئيي زاماندا ، مكاندا گؤرمك .
8ـ خيالين اوچما اته گي هارايا قدر دير ؟!
قارشيدا آخيري گؤرونمز باخديقجا گؤزو قاراردان بير يول .
9ـ قاف داغي آرخاسيندا نه خبر وار ؟!
سيمرغ آختارماق يوخ! جان آتماق ، دونيا قفسيندن جانلار قورتارماق.
10ـ دؤشونمك اوچون دوشونه نين ووجودو گره كلي دير يوخسا يوخ؟!
فيكيرسيز ـ دويغوسوز چوخ شئيي گؤرموشم
بير يوخ ، ايكي يوخ ، بو دونيا ـ عالمجن
لاكن هئچ حالتده « فيكري» ،« دويغونو»
آيري گؤرمه ميشم « فيكرله شندن»
قورو بوش « فيكير» يوخ « فيكيرله شندير»
بوتون « وارليقلاري» دويور ـ آنلايير
« آنلانان» اولماسا نه آنلاشيلار؟
ايش « آنلاميش» دا يوخ « آنلاناندا» دير
11ـ اينسان كمالا يئتيشمك اوچون نه وظيفه داشييير؟!
خلقينين ، ائللرينين نبضي ، اون ايله وورسون ، هر قلبي چيرپيناندا ، كؤكسونده بير اوره ك يوخ ميليون اوره ك چيرپينسين !
12ـ حتتا خيردا واقيعه نين اوٍز وئرمگي بيليمسل و معنالي دير ؟!
اونونجو ساييدا گلن قئيده گؤره بولوت قاراچورلو حتتا خيردا واقيعه نين اوٍز وئرمگين بيليمسل و معنالي سانيب سؤيله يير:
او دور كه يوزو ـ يوز آيه دئسن
دونياني ، اينساني ، دانا بيلمه رم
باش وئرن ان كيچيك حاديثه نيده ،
معناسيز ، سببسيز ، سانا بيلميرم .
13ـ حيات نه دير ؟!
گؤرونمز بير مقصدين ، داشلي ـ تورپاقلي يولو !
دونيادا وورغون اولمالي شعله ، بو گونو دوغان كئچن گون ، وقتيله صاباحي دوغان بوگون .
14ـ اؤلومله ـ حياتين باغليغي هانسي دير ؟!
اؤلومله ـ حياتدا بير بوتونلوك وار
گل توخوم اولماسا توخوم گل اولماز
آنجاق ائلي اوچون ياشايانلارين
اؤلوب گئتمك ايلن عؤمرو قورتولماز
تپه گؤز دستاني كؤكلر، ياشايشي دكتر حسين پناهي
نه اينديدن نه دونندن
بشريت دوغان گوندن
قودوزلارلا چنگه له شمك.
عصيرلردن عصيرلره
ياشاييشدان آيريلمايان
آرديجيل بير واقعه دير
ايلك ازلدن ايش بئله دير!
تپه گؤز دستاني توركلرين ان اسكي اوْسطوره لريندن بيري همده ان گؤزلي دير. بئله نظره گلير كي، تاريخين قارانليق چاغلاريندان يعني اينسانلارين يئنيلمز و قورخونج قوه لره اينانديغي، دؤوره عايددير.باشقا بير سؤزله، قهرمانليق و جنگاورليك حيسلري اينسانلارين آراسيندا حاكيم اوْلدوغو زمان يارانميشدير. بو دستان، آجيماسيز، قان ايچن، اينسان اتي يئيه ن، رحم سيز تك گؤزلو بير هيولايا عايددير.
بيرگون اوْغوز كوچركن اوُروز (Uruz) قوجانين اوغلو آتدان يئره دوشور. بو اوْغلاني بير آسلان (شير) بولوب گؤتورور و بؤيوده ر. زمان گئچر اوْغوز يوردونا دؤنركن اوْغوزون ايلخيچيسي خبر گتيره ر، خانيم سازدان (قميشليكدن) بير آسلان چيخار آت باسار قان تپه گـؤز سوْغورار!
اوْروزخان دييه ر اوْ منيم دوشوب قالان اوْغلومدور. بيگلر آسلان ياتاغي اوزه رينه گلديلر. آسلاني قوْووُب اوْغلاني توتدولار گتيرديلر، آمما اوْغلان دوُرمادي گئري دوندويوندن سونرا دده قوْرقوُد گلدي. اوْغلانا اؤيود وئردي
اوْغلانيم سن اينسانسان، حيوانلارلا موصاحيب اوْلما ياخشي آت مين ياخشي ايگيدلرله دوست اوْل، اوُلو قارداشين آدي قئيان سلجوق دور، سنين آدين باس ـ آت اوْلسوُن. خانيم اوْغوز يايلاغا گؤچركن ساري چوبان اوْنلارين اؤنونده گئدردي. اوزون پينار (بولاق) آديندا مشهور بير بوُلاقدا پري قيزلاري قونموش لاردي. چوبان بونلارين بيريله بيرلشير، پري قيزي قاناد ووُروُب اوُچار و چوبانا دييه ر ايل تمام اوْلونجا امانتين وار گل آل. بير زمان سونرا چوبان يئنه بو پينارا گلدي. بيردن قويون اوركدي چوپان ايرلي واردي، گؤردو بير ييغيناق ياتير. يئلدير ـيئلدير ـ يئلديرار (پاريلدار) پري قيزي گلدي و چوبانا دئدي امانتين آل، آما اوْغوزون باشينا زوال گتيردين. چوبان ييغيناغي ساپان (زوپنگ) داشينا توتدي، آمما ييغيناق ووُردوقجا بؤيودي. بوندان قوْرخويا دوشن چوبان ييغيناق قويدو قاچدي. مگر خانيم اوْل دم: بايندير خان بگلري ايله سئيرانا چيخميشدي. پينارا گلدير و ييغيناق ياريلدي. ايچيندن بير اوْغلان چيخدي گؤوده (بدن) آدام دپه سينده بير گؤزو وار. اوُروز تپه گؤزو آلدي ائوينه گتيردي. بوُيوردو دايه گلدي اوْنا سود وئردي. بير سوُغوردي اوْلونجا سودون آلدي، ايكي سوُغوردي قانين آلدي ـاوچ سوغوردي جانين آلدي.
بير نئچه دايه گتيرديلر هلاك ائتدي. ان سوُن حيوان سودو ايله بسله ديلر. تپه گؤز بؤيودو گزه ر اوْلدو. اوْغلانلارلا اوينار اوْلدو كيمينين بوُرنون كيمينين قولاغين يئمه گه باشلادي. اوُروزو تپه گؤزو سؤكدو ـ دؤگدو باساق ائيله دي، السله مه دي (آلدي مادي)، ائويندن قوْودو. تپه گؤزون پري آناسي گليب بارماغينا بير اوْزوك كئچيردي. اوْغلوم سانا اوْخ باتماسين، تنيني قيلنيج كسمه سين، دئدي. تپه گؤز اوُجا داغا چيخدي يوْل كسدي، آدم آلدي، بؤيوك بير حارامي اوْلدو. اوْغوز يئدي دفعه ـ تپه گؤزه آخين (حمله) ائتدي، امما اوْنلا باش ائدمه ديلر، ان سوْن ده ده قوْرقودو تپه گؤزه گؤندرديلر. ده ده گليب تپه گؤزه سلام وئردي و دئدي: اوْغلوم تپه گؤز اوْغوز الينده زبون اوْلدو، آياغين توپراغينا مني سالديلار و سانا كسيم (خراج) وئرليم دئديلر. تپه گؤزه گونده ايكي آدام بئش يوز قويون وئرديلر و ايكي قوجا اوْنا آشچي گؤندرديلر. دؤرد اوْغلو اوْلان بيرين وئردي، اوچو قالدي. اوچو اوْلان بيرين وئردي، ايكيسي قالدي. ايكي اوْغلو اولان بيرين وئردي بيريسي قالدي. قاپاق ـ قان دييه رلر بير كيشي واريميش. بيرين تپه گؤزه وئرميشدي بيري قالميشدي. گئري نوبت دولاندي اوْنا گلدي. آناسي فرياد ائتدي آغلادي. مگر خانيم اوُروز اوْغلو باس ـ آت غزايه گئتميشدي گلدي. قاري واراييم باس ـ آتدان بير اسير آلاييم دييه دوشوندو. و باس ـ آتين چاديرينين اؤنونه گلدي و دئدي:
يالانچي دونيادا بير ار قوْپدو يايليميندا اوْغوز ائلين قوْندورمادي. قالا پوْلاد اؤز قيليجلاركن قيلين كسديرمه دي. قايين اوْخلار آتانلار كار كسمه دي. قارداشين قئيان سلجوق اوْنون الينده جان وئردي. ايكي اوْغلو مدان بيرين وئرديم بيري قالدي، اوْنو داهي ايسته رلر. باس ـ آتين گؤزلري قان ياشلا دوْلدو، خاتونا بير اسير وئردي... باس ـ آت ياراقلاندي آتلاندي اوخ تاخيندي، سيلاح قوْشاندي. تپه گؤزون مسكنينه گلدي. تپه گؤزون باغرينا بير اوْخ ووُردو، اوخ كئچمه دي پارالاندي. بير داها آتدي اوْخ پارالاندي. تپه گؤز باس ـآتين گلمه سين آنلاييب اوْنو توتوب چكمه سينين قوْنجونا سالدي. باس ـ آت چكمه ني ياريب ائشيگه چيخدي. تپه گؤزون باش اوُجونا گلدي و قوجالاردان سوْردو بوْنون اولومو هارداندير؟ قوجالار دئدي بيلمه ييز آمما گؤزوندن باشقا ات يوخدور. بوُنو آنلايان باس ـ آت قوجالارا دئدي، شيشي اوْجاغا قويون قيزسين و قيزان شيشي تپه گؤزون ات گؤزونه ائله باسدي كيم تپه گؤز هايخيردي و ائله نعره ووردو كي داغ ـ داش تانقولاندي (پژواك سالدي). باس ـ آت قاچيب قوْيونون ايچينه گيردي و تپه گؤز مافارانين قاپيسين آلدي. باس ـ آت بؤيوك بير قوچون باشين كسيب دريسينه گيره رك تپه گؤزون اليندن قورتولدو. باس ـ آتين قاچديغيني ـ آنلايان تپه گؤز اوْنون كيم اوْلدوغونو سوْردو. باس ـ آت جواب وئردي:
آتامين آديني سوْرار اوْلسان قابا آغاج
آنامين آديني سوْرار اوْلسان قاغان آسلان
منيم آديم اوروز اوْغلو باس ـ آتدير!
تپه گؤز دئدي قارداشيز قييما مانا
باس - آت تپه گؤزون آدام اتي يئديگيني اوْغوز آنالارين اوْغولسوز، اوشاقلارين يئتيم، قادينلارين دول قويدوغونو آنلاتار و باس - آتين اؤز قيلينجي ايله اوْنون باشين كسه ر و نعشين سورويه رك اوْغوزلارا گتيره ر. شنليك باشلار، دده قوْرقود گلر شادليق چالار بوْي بوْيلار سوْيسوْيلار.» تپه گؤز حاققيندا ان اسكي معلومات وئرنلردن بيري XIV نجي عصرين اؤللرينده اصلي اوْغوز اوْلان تاريخچي ابوبكربن عبدالله بن آي بك الدواداري - دير. دواداري يازديغي عربجه كيچيك بير خورنيكا (وقايع نامه) اوْلان درر التيجان و غور في التواريخ الزمان ]شؤهرتلنديريلميشلرين تاريخيندن بير اينجي[ آدلي اثرينده، اوْغوزنامه دئييلن بير كيتابدان بحث ائدركن، او كيتابدا تپه گؤز آدينداكي بير كيشينين احوالاتين آنلاداركن يازار: تپه گؤز ايلك توركلرين ائويني خراب ائتميش، بؤيوكلريني تپه لميش بيريدير. اوْنلارين دئديكلرينه گؤره، ايرنچ يير آدام ايميش. تپه سينده يالنيز بير گؤزو وارميش. آناسي اولو دنيز پريلريندن بيري ايدي تنينه اوْخ گئچمه ز قيلينج باتماز ايميش.
اوْغوزلارين بو تپه گؤز حاققيندا برك مشهور ناغيلاري واردير كي، بو گونه قدر آغيزلاردا دولانيب دورور. بو دستانلاري اوْغوزلار ايچينده اوْسلو بيلگيلي كيمسه لر ازبرلر و قوْپوُزلاريني چالاراق اوْخويارلار.
ان سوْن بو ياراتيغي باس - آت آديندا بير اوْغوز قهرماني اؤلدورور. باس - آتدا تپه گؤز دستانيني آنديران بير يازيلي روايتده XVI نجي عصرده بخارالي درويش علينين تحفه السرور آدلي موسيقي رساله سينده و كئچمكده دير.
آيريجا تپه گؤز دستاني دونيانين ان اسكي اسطوره و ائل ناغيللاري ايله محتوا و موتيف باخيميندان سسلشير و اونلارين ايچينده داها اسكييه دايانما اعتباري ايله، ييغجامليغي ايله، داها كاميل اوْلماسي ايله اوستون بير يئره صاحيبدير.
بو دستان توركجه نين ديل قانون و تورك تفكورونه و دستان قوْشما ذكاسينا و آرزولارينا باغلي يارانميش بير دستاندير. آيريجا اوْغوز قهرمانينين قارغي كئچمه ز - سونگو باتماز (زوالسيزليق)فورمولو بو دستاني اوْرتا آسيا دستانلاري ايله و نتيجه ده اوْرتاق قايناقدان گلن تورك دستانلاري ايله باغلار. بو دستان توركلردن باشلاياراق، دونيانين بير چوخ ناغيل و اوسطوره سينه زمينه ياراديب يا ان آزيندان اوْنلاردا ايز بوراخميشدير. بو بنزرليك يالنيز اوْنلارلا قوهوم اوْلان خالقلارلا دگيل اوْغوزلارلا قوْنشو اوْلان اوْرتا آسيا قافقاز و اوْرتا شرق اؤلكه لرينده ن باشقا اوْنلارلا هئچ علاقه سي اوْلمايان يونان، ايتاليا، فرانسه، آلمان، اسكانديناويا و ايسلاو... دستانلاريندا ايزلري گؤرونمكده دير. ائله كي اورتا آسيادا اوْن ايكي و دونيادا ايكي يوزدن آرتيق واريانتي تثبيت ائديلميشدي تپه گؤز دستانينين!! بو دستانينين آنادولوداكي واريانتيني اورهان شاييق گؤگ ياي توپلاميشدير. ماناس دستانينين بير بؤلومو اوْلان ارتشتوق Ertostuk آلپين باباسي تي لئمان Tileman بير گون آت سورولرينياوْتلاتيركن سو اوزرينده بير جيير گؤرور و الينده كي دگه نكله اوْنو وورماغا باشلارووردوقجا جييه ر بؤيويه ر و ايچيندن بير حاجي چيخار و تيلئمانين ياخاسيندان توُتار.
تپه گؤزون آذربايجان ناغيللارينداكي دئولرله بنزرليكلري اوْلدوقجا ماراقلي دير. ايلك باخيشدا تپه گؤزده اوْلان منفي صفتلر ناغيللارداكي دئولرده ده واردير. عمومي اوْلاراق دئولر ايري - ياري، قوْرخونج، آدام اتي ييه ن، قان ايچي و ان باريز تانيتيم(1)لاريندان بيريده قوْل قووتلي - عاقلي آز تصوير اوْلونمالاردير. جانلاري شوشه ده اوْلار و شوشه قهرمانين الينده سينديقدا دئولر داغ كيمي اوُچوب گئدرلر.
دستاندا كئچن موتيفلر
I - اتك گوزلولوك - I بو سؤزجويو كاتيب، ده په دييه يازميشدير ده په آلن - باشين اؤن قسمي - يعني آلنيندا بير گؤزو اوْلان ياراتيق - تك گؤزلو.
II - تپه گؤز - گؤزو تپه سينده اوْلان كيمسه. حقيقتلري گؤره بيلمه ين، ادراكسيز، عاغيل سيز كيمسه
2ـ اينسان اتي يئمك: بو موتيف ظالمليگين، زورباليغين، ان بارز نشانه سيدير.
3ـ آسلان طرفيندن اميزيرلمه: توتميستيك قايناقلاردان گلن افسانه لره باغلانير. قهرمانلار وحشي و گوجلو حئيوانلارين سودو ايله بسلنمكله گركلي. ايگيدليك و گوجو ساغلارلار سانكي گلجه كده چتين ايشلره حاضيرلانيرلار. (باس - آتين تپه گؤزو اولدورمه سي كيمي.)
4ـ دونيانين آيري ناغيللارينداكي كيمي، آذربايجان ناغيللاريندا دا سونا (قوُ) قوشلاري سو پريلري، سعادت قوشلاري بوْل گؤرولن موتيفلردير. بونلار نتيجه اوْلاراق بوْيلارين آناسي اوْلان قادين قوشلارا عايد توتميك گؤرونوملر يارادير.
5ـ سئحرلي اوزوك: بو اوزوك و سيله سي ايله قهرمان قارغي - گئچمز - سونگي باتمازازاوالسيز اوْلماسي قهرمانين نه دنلي (نه درجه ده) قوْرخونج و تهلكه لي (خطرناك) اوْلماسيني سرگيلر. آما ان سوْن بونلار بئله اؤلومه محكومدورلار چونكي اينسانليق اوْرتماق ذكاسيندا دا ظاليمه آرزولانان سونوچ (نتيجه) بوُدور!
1ـ تپه گؤزون پري آناسي اوْنون بارماغينا بير اوزوك كئچيرير سنه اوخ باتماسين تنيني قيلينجكسمه سين، آمما باس - آتين ايستي شيشيله اؤلوم اونون وجودونا گيره ر.
2ـ ژرمنلرين دستاني قهرماني اوْلان زيگفريد بير اژدهاني (فانفيير) اؤلدورور، اوْنون قاني ايله يئخانير (يوُيوُنور) و قارغي گئچمه ز - سونگي باتماز (زوالسيز) اوْلور. آمما اوْ قانلا يوُيوناركن آرخاسينا بير زيزفوْن ياپراغي دوشه ر و اوْرايا قان دگمه ز بو سيرري حيله يوْلو ايله آنلايان هاگئي اوْنو آرخادان سونگو ايله اؤلدورور.
3ـ سومر دستانلاريندا قيل قميش و انكيدو سيدر اوْرمانلارينا گئده رلر. اوْرمان قوْروقچوسو هوم مابا چوخ هوندور بير ياراتيقدير و آلنيندا يالنيز بير گوزو واردير. فقط همين گؤزله هركسه باخسا يئرينده داش ائدرميش... ان سوْن قيل قميشين دوعاسي ايله يئل قالخار و هيولانين يالنيز گوزو گؤرمه ز اوْلور و قيل قميش اوْنو اؤلدورور.
4ـ زرتشت پيغمبر اسفندياري (قوتسال) مقدس سودا يويوندورور كي قارغي - كئچمه زسونگو باتماز (زوالسيز روئينتن) اوْلا. اسفنديار سويا گيرره كن گؤزلرين يومار و سو دگمز روستمين اوخو (اؤلوم) اوْنون وجودونا گؤزلريندن گيره ر.
5ـ آشيل - ايليادين قهرماني دا بئله دير. اوْنون آناسي تئتيس دنيزلرين ملكه سي آتاسي پئله ميرمئدونلارين شاهي دير. قوواتلي اوْلماسي اوچون آسلان سوموكلرينين ايليگي ايله بسلنميش و قارغي گئچمه ز سونگو باتماز اوْلسوُن دييه آناسي اوْنو ستيكي stya چاييندا چيمديرميش دير.پاشناسي آنانين الينده قالديغي اوچون اوْرايا سو دگمه ميش، بير ساواش مئيدانيندا پئريامين اوْغلو پاريس - آشيلي پاشنه سينده ن ووراراق اؤلدورموشدور. ان سوْن تپه گؤز آنتيك دونيانينداهيسي اوْلان هومرين سيكلوپلارينا بوتون جهتلري ايله بنزر. بونو ايلك دفعه اوْرتايا آتان آلمان شرقشناسي فون ديتس اوْلموشدور. اوْ تپه گؤزو سيكلوپلارلا مقايسه ائدركن ده ده قوْرقود تپه گؤزونه اوستونلوك وئريب و اوْنوهومرين سيكلوپلاريندان داها كاميل و داها قديم سايير.
بوراداكي تپه گؤز باشقا سيكلوپلارا همده هومرين سيكلوپلارينا بوتون جهتلري ايله بنزه رآنجاق اوْغوز سيكلوپي يونانيلاردان آلينما دئييل بلكه يونانيلارينكي بوُنون بير تقليدي دير. دتيس بوُ حؤكمونده اوْنا اساسلانيركي، هومر دؤورونده شرق يونان شعرييتيني تانيميردي. بونا گوره هومري ترجومه ائده بيلمزدي. آمما هومر آسيا گزيسينده تپه گؤز افسانه سيني توركلردن ائشيديب و پوليغمين اساس حياتيني اوْنلاردن آلميشدير. آيريجا اوْغوز تپه گؤزونون حياتي دوْغوموندان اؤلومونه دك بوتون تفرعاتي ايله وئريلدييي حاللا هومرين پوليفي ياريم چيليقدير و اوْنون بير واريانتي كيمي گؤرونور.
كوليسين پوليفمي Polipheme اؤلدورمه سي
بير گون اوليس و اوْن ايكي يولداشي ايله بيرليكده يوْلو سيكلوپلار(2) اؤلكه سينه دوشهر وبيلمه يه ره ك، پوليفمين ماغاراسينا گيره رلر. پوليفيم، چوباندير داوار اوْتارار، ياشاديغي ماغارانين آغزينا بير داش قويار كي ييرمي آت اوْنو چرخ اوستونده حركت وئره بيلمه ز.
اوْ قويون و كئچيلريني اؤزو ساغار يوْغورت، پنير دوزه لدر. اوْگوْن پوليفم ماغارا سينا دوندوكده، آنسيزين چاغريلماميش قوْناقلارلا (اينسانلا) قارشيلاشار. آرالاريندا بير سيرا دئيشمه لر كئچديكدن سونرا پوليفم اوْليسين يوْلداشلاريندان ايكيسين يئره ووراراق اؤلدوره ر وبير قوُرد كيمي اوْنلاري پارچالار و يئيه ر، دويونجا سود ايچديكدن سونرا، اوُزانيب ياتار. اوليسو يولداشلارينين الينده ن تيترمكدن باشقا بير شي گلميردي. صاباح يوخودان قالخديقدان سونرا داوارلارين ساغار و اوْليسين ايكي يولداشين داها يئيه ر و مال - داواريني سيكلوپ داغينا اوْتارماغا چيخاردار. آخشام ماغارايا تكرار گلديكده ايكي نفر داها يئيه ر. اوليس اوْنون يانينا ياناشار و دئيه ر:
اي پوليفم اينسان اتي يئديكدن سونرا بو شيرين شرابدان ايچ و منه رحم ائت بوراخ ائويمه گئديم. پوليفم اوْليسين الينده ن گوجلو ادراك پوْزان شرابي ايچه ر و سئوينر، ائله كي اوچ سهنگ شرابي بير نفسده ايچيب و درين يوخويا دالار. اوْ يوخودا ايكن اوليس حاضرلاديغي زيتون آغاجيندان اوْلان چوبوُغو اوْدا قويوب قيزديرار. سونرا تام گوجوْ ايله پوليفمين تك گؤزونه باسار و دولانديرار. قان چوبوغون اطرافيندان فيشقيرار و پؤليفمين نعره سيندن داغ داش تيتره ر.اوْليس و يوْلداشلاري سورونون ايچينه قاچارلار و پوليفم ماغارانين قاپيسين آلار. و حيوانلارين باشين و بئلين يوخالاياراق بوراخار اوليس ايسه بير قوْچون قارنينين آلتينا گيره ر و پوليفيمين الينده ن قوْرتولا بيلر.
... اوليس و يولداشلاري قاچيب گميلرينه مينديكدن سونرا اوليس آجيقلي و يوكسك بير سسله سسله نر و دئيه ر: اگر سندن سوْرار سالار سني كيم كوْر ائتدي شهرلري داغيدان لائرتين Lacrtin اوْغلو آتياكلي اوليس دئيه رسن. و پوْليفم بوُ سؤزلري ائشيتديكده آه ائتدي و دئدي: نه بدبختليك منه بير كاهن اوْريموسوُن اوْغلو تئلموس، سن اؤليسين الينده كوْر اوْلاجاقسان دئميشدي...
ماخذلر:
I - دده قوْرقود و قايناقلار دونياميز - پناهي حسين - چاپ آلتيندا
II - ده ده كوْركوت كيتابي! شايق گوكياي - اوْرهان
III - ايلياد و اوْديسه - هومر - ترجومه سعيد نفيسي
IV - اساطير يونان - باز نوشتة لنسلين گرين راجرز
V - سرود نيبلينگون - ترجومه
VI - اسطوره هاي بابل و ايران باستان - ترجومه
VII - سازيمين سؤزو - ب - ق سهند
IX - اوْغوز سلطنتي كيتابي - ميرعلي سيداوو
اتك يازيسي:
1ـ تانيتيم: مشخصه - صفت - نمود
2ـ آلينلاريندا بير گؤزلري اوْلان غوللاردير - پوليفم اوْنلاردان بيريدير!- cyclops
نشريه صحرا شماره 70 / نيمه دوم مهر 1382
با قورقوت آتا بيشترآشناشويم
حماسه « قورقوت آتا » يكي ازشاهكارهاي ادبيات تركمني است.اين حماسه از يك مقدمه ودوازده داستان تشكيل شده و متن آن بر طبق سنت داستان نويسي تركمني به صورت نظم و نثر آميخته به هم و بازبان ساده و شيوا به نگارش در آمده است . اما اشعار آن نه در وزن و قالب معمول كنوني ، بلكه به صورت شعر «آزاد » ( مشابه شعر نو ) سروده شده اند .
از اين اثر ذيقيمت ، دو نسخه دستنويس قديمي، يكي در كتابخانه «درسدن» آلمان و ديگري در واتيكان به دست آمده است .
اثر به زبان تركمني قديمي (تركي اغوزي يا زبان مشترك تركمنها و تركان آذري و تركيه اي ) نوشته شده و لغات فارسي و عربي به كار رفته در آن بسيار نادر است .
داستانهاي «قورقوت آتا» ( يا دده قورقوت ) ريشه در تاريخ هزاران ساله تركمنها دارد ؛ اما تاريخ نگارش مكتوب آن بنا بر تحقيقات شرق شناساني چون « بار تولد » و « روزي » ( دانشمند ايتاليايي ) در دورة حكومت تركمانان «آق قويونلو » ( قرن پانزدهم ميلادي ) بوده است .
هر يك از فصول دوازده گانه اين كتاب خود داستاني كامل و مجز است ، اما وجود شخصيت هايي چون سالير قازان ( بيك قهرمان اغوز ) قورقوت آتا ( شاعر نوازنده ) و … كلية داستانها را در قالب يك اثر واحد به هم پيوند داده اند .
ثبت وضبط داستانهاي شفاهي رايج در ميان تركمنهاي « چاودير » روايت جديدي از حماسة قورقوت آتا را به جهان علم عرضه داشته كه نسخه « چاودير ـ تركمن » نام گرفته و مختص تركمنهاست .
متن اصلي ( البته با اندكي تعديل زباني متناسب يا تركي آذري ) ، ترجمه تركي آذري و فارسي قورقوت آتا در ايران به چاپ رسيده ، اما مع الاسف نسخة تركمني آن تا حال حاضر منتشر نشده است .
ترجمة بخشي از مقدمه اين كتاب مشحون از پند حكمت است و نيز چكيدة دو داستان اين حماسه را باهم مي خوانيم .
ترجمه بخشي از مقدمه « قورقوت آتا »
تا نام خداوند را بر زبان نياوري كارها پيش نخواهد رفت و تا خداوند عطا و بخشش ننمايد ، مرد دولت و ثروت نمي يابد . اگر مكتوب ازلي نباشد ، بنده گرفتار بلا نخواهد شد و تا وعده اجل فرا نرسد ، كسي جان نخواهد داد و هيچ مرده اي زنده نخواهد شد و جان رفته باز نخواهد گشت .
اگر جوانمردي همچون بلنداي كوه مال و ثروت به هم بزند ، بيش از نصيب خود نخواهد خورد . اگر آبها غرش كنان طغيان نمايند ، دريا نخواهند شد . متكبر را خداوند نمي پسندد و مغرور دولت و اقبالي نخواهد داشت . كودك بيگانه اي را هر چند نگاه داري، فرزندي تو را نخواهد كرد ؛ آنگاه كه بزرگ شد ، رها كرده خواهد رفت؛ پنداري كه تو را هيچگاه نديده است ! از خاكستر تپه اي پديد نمي آيد و گر دراز گوش سياه را افسار بزني، استر نخواهد شد، چندان كه كنيز را جامه فاخر بپوشاني، تبديل به بانويي اصيل نخواهد شد، برفها هر چندك توده ـ توده باريده باشند تا بهار نمي پايند و چمن سرسبز تا پاييز نخواهد ماند.
پنبة كهنه را به كرباس و دشمن قديمي را به دوست نمي توان بدل كرد. تا اسب را به زحمت و سختي و انواري، راه طي نخواهد شد و تا شمشير پولادين را به كار نبري،دشمن باز پس نخواهد نشست. اگر مرد مال خود را دريغ دارد نام آوازه اي نخواهد يافت. دختر تا از مادر الگو نبيند، پند نمي پذيرد و پسر تا كار پدر را نبيند، سفره نخواهد گسترد.
پسر تكيه گاه پدر است و يكي از دو چشمان وي، پس اگر پسر دولتمندي از آب در آمد، روشنايي اجاق وي است. پسر چه كند اگر از پدر ميراث بر جاي نماند و از ميراث پدر چه حاصل براي كسي كه از دولت و اقبال خدا داده بي بهره است؟! از شر بد اقبال شما را خداوند محفوظ نگه دارد، اي خان و سرور من!
داستان بوقاچ، فرزند درسه خان
درسه خان با چهل همراه، در جشن سالانة بايندرخان، خان اغوزها شركت مي كند، امّا طبق دستور بايندر خان كساني را كه داراي پسرند در خانه سفيد، صاحبان دختر را در خانه سرخ و بي فرزندان را در خانة سياه پذيرايي مي كنند، درسه خان كه فرزندي نداشت، از اين عمل خشمگين مي شود و به نزد خاتون خود باز مي گردد.
بنا به پيشنهاد خاتون، اوسران« ديش اغوز »را گردآورده و اطعام مي نمايد و دست به احسان ميگشايد و سرانجام با دعاي خير مردم صاحب پسري مي شود.
پسر در پانزده سالگي وارد اردوي بايندرخان مي شود. بايندرخان شتر نر و گاونري داشت كه هر سال در پاييز و در مقابل انظار بزرگان اغوز به جنگ وا مي داشت.در بهار آن سال گاو نر مهيب را از سراي با غل و زنجير بيرون آورده، رها كردند. پسران همه از ميدان گريختند، امّا تنها پسر درسه خان بدون هيچ ترسي بر جاي ماند و با گاو نر در آويخت و او را از پاي در آورد.
بزرگان اغوز زبان به تحسين گشودند و « قور قوت» او را « بوغاچ » ( منتسب به بوغا يا گاو نر ) نام نهاد و پدرش درسه او را در مقام بيگي به تخت نشاند.
بوغاچ چندان اعتنايي به چهل دلاور پدر نداشت و آنها نيز كينه و حسادت وي را به دل گرفتند و تصميم گرفتند كه پسر را پيش پدر بد نام كنند.
درسه فريب چهل دلاور خود را مي خورد و با بر پايي يك مراسم شكار صوري، بوغاچ از همه جا بي خبر را به قصد كشت با تير مي زند،. امّا او زخمي مي شود و درسه به گمان مرگش باز مي گردد.
خضر نبي به ياري پسر زخمي ديده مي شتابد و او را از مرگ حتمي مي رهاند.
از آن سو مادر بوغاچ كه جواب قانع كننده اي از درسه خان نمي شنود، به جستجوي او مي پردازد و پنهان از چشم پدر تا هنگام بهبودي كامل از او پرستاري مي كند.
چهل دلاور درسه واقيعت را در مي يابند و از بيم درسه، او را به بند كشيده و به سوي سرزمين كفار مي گريزند.
مادر بوغاچ از او مي خواهد كه از كردة پدر چشم پوشيده و اورا از دست چهل نامرد خلاصي بخشد. پسر سخن مادر را مي پذيرد وسر در پي چهل نامرد مي گذارد،. آنان را تار و مار كرده و پدرش را آزاد مي كند. درسه از سلامتي پسر شادمان مي شود و دوباره او را به تخت بيگي مي نشاند و قورقوت آتا در جشن و سرور آنها شركت كرده و در حق آنها دعاي خير مي نمايد.
داستان تاراج خانه سالورقازان
روزي داماد بايندر خان ودلاور اغوز سالورقازان در مجلسي از سران اغوز سرمست گرديد و آهنگ شكار كرد و پسرش « او روز » را به همراه سيصد جوان به حفاظت و نگهبانه خانمانش گماشت.(زيرا در سرحد گرجستان اتراق كرده بودند و هر آن بيم حملة آنان مي رفت ).
جاسوس كفار خبرچيني كرد و شوكلي ملك با هفت هزار مرد جنگي شب نه به اردوي قازان تاخت و پس از قتل و غارت، نفوس بسياري را به اسارت گرفت و سپس براي غارت ده هزار گوسفند قازان راهي شد.
قاراجيق چوپان قوي پنجه، به همراهي دو برادرش در برابر لشكر تاراجگران جانانه مقاومت كرد و آنان را به عقب راند، ليكن دو برادر وي به شهادت رسيدند.
شابنگاه ساليرقازان خوابي دهشتناك ديد و به تنهايي روانة اردوي خود شد. ايل خود را درهم و پريشان يافت و نالان از آب و گرگ و سگ چوپان ماوقع را جويا شد و سرانجام چوپان را پيدا كرد و پس از كسب خبر سر در پي كفار گذاشتند.
ليكن قازان انديشيد كه كمك چوپان حتي در صورت پيروزي، ماية حقارت اوست و كار او را كمرنگ جلوه خواهد داد. پس چوپان را به درختي بست و تنها رفت. امّا چوپان وفادار درخت را از جاي كند و دنبال او به راه افتاد و گفت: « درخت را با خود مي برم تا پس از پيروزي بر كفار غذاي سرورم را با آن طبخ نمايم!» اين سخن او بر دل قازان نشست و او را به همراهي پذيرفته و وعدة منصب به او داد.
از آن طرف شوكلي ملك سرمست و مغرور مي خواهد تا بورلاخاتون همسر اسير قازان براي او جام شراب بگرداند. بورلاخاتون را مي جويند، امّا چهل دختر اسير اغوز همگي خود را بورلا خاتون معرفي مي كنند.
كفار تصميم مي گيرند كه پسر قازان، « او روز » را به دار كشيد و گوشت او را به دختران اسير بخورانند و مي گويند مادر او مطمئناً نخواهد خورد و شناخته خواهد شد.
بورلا خاتون از پسرش چاره جويي مي كند، امّا پسر حفظ شرف پدر را ارجح مي شمارد و به مادرش سفارش مي كند كه همچون ديگر دختران عمل نمايد تا بازشناخته نشود.
دار را آماده مي كنند، امّا در همين هنگام قازان و چوپان سرمي رسند. قازان از تمامي اموال خود صرف نظر مي كند و تنها آزادي مادر پيرش را از پادشاه كفار درخواست مي كند، امّا آنان او را مسخره مي كنند.
در اين ميان، ناگاه اغوزان سرمي رسند و پس از طهارت و مناجات بر صف كفار يورش مي برند. جنگي بزرگ درمي گيرد و شوكلي ملك و سران كافران به هلاكت مي رسند. دو هزار كافر كشته شده و پانصد اغوز به شهادت مي رسند و سپاه دشمن درهم مي شكند.
سالور قازان به سرزمين خود بازمي گردد؛ شكرانه مي دهد و قاراجيق چوپان را به منصب ميرآخوري مي گمارد. دده قورقوت در اين مراسم شادمانه شركت مي كند؛ سخن سرايي كرده و دعاي خير مي نمايد.
Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın
Milletlerin en büyük kültür mirasları destanlarıdır. Yüzyılların ötesinden, tarih öncesi çağlardan süzülerek gelen, destanlar milletlerin hafızalarıdır. Tarihi olmayan milletlerin, tarih yapmamış milletlerin destanları da olamaz. Destanlarda milletlerin hayatını bulursunuz. Başından geçen olayları, dünyaya bakış açısını, olaylar karşısında toplum tavrını görürsünüz. Destan kahramanları, yıllar, yüzyıllar geçse milletin hafızasından silinmez, kaybolmaz. Destan kahramanları derin izler bırakarak millet hafızasında yaşarlar. Destan kahramanları adeta bir milletin manevî vatandaşlarıdır. Varlığı insanlık tarihiyle eş zamanlı olan Türk milletinin de büyük destanları vardır. Bu destanlar içerisinde şüphesiz en görkemlisi, en önemlisi Kitâb-ı Dede Korkut’tur. Fuat Köprülü’nün de belirttiği gibi bütün Türk edebiyatı terazinin bir gözüne, Kitâb-ı Dede Korkut öbür gözüne konsa Kitâb-ı Dede Korkut yine ağır basacaktır.
Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, Türk milletinin hayatıdır.
Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, Türk milletinin tarihidir.
Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, Türk milletinin kahramanlık abidesidir.
Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, Türkçenin şekillendiği en görkemli edebî eserdir.
Çünkü Kitâb-ı Dede Korkut, başlı başına Türk milletinin kendisidir, millî ansiklopedisidir.
Kitâb-ı Dede Korkut’un izi daha sonra yaratılan edebî eserlerde de kendisini kuvvetli bir şekilde hissettirmiştir. Sibirya’daki, Türkistan’daki, Kafkasya’daki, Anadolu’daki ve Balkanlardaki Türk halklarının destanlarında, hikâyelerinde, masallarında Kitâb-ı Dede Korkut’un izi açık veya gizli olarak görülmektedir. Bu edebî ürünlerden birisi de Saltuk-nâme’dir. Bu bildirimizde çeşitli yönlerden Kitâb-ı Dede Korkut ve Saltuk-nâme üzerinde duracağız. Kitâb-ı Dede Korkut’taki kahramanlar ile Sarı Saltuk’u karşılaştıracağız. Ortak noktalara değineceğiz. Öncelikle sizlere Saltuk-nâme’yi ve Sarı Saltuk’u kısaca tanıtmanın yararlı olacağını düşünüyoruz.
Anadolu Türk destanlarından Saltuk-nâme, XIII. yüzyıl alp-erenlerinden Sarı Saltuk'un hayatını, savaşlarını ve çeşitli kerametlerini konu almaktadır. Eserde, Sarı Saltuk'un menkıbelerinin yanı sıra, dönemin önemli kişilerinin menkıbeleri ve bu kişilerin Sarı Saltuk ile olan münasebetleri de anlatılmaktadır. Sarı Saltuk, Anadolu ve Rumeli'nin fethi esnasında gazalara katılan, kahramanlığı ve velayeti ile daha yaşarken efsanevî bir şahsiyet haline gelen müstesna bir Türk kahramanıdır. Hayatı etrafında teşekkül eden menkıbelere diğer gazi ve velilerin menkıbeleri de karışmıştır [1]. Bu sebeple Sarı Saltuk'un gerçek hayatı ile ilgili bilgileri elde etmek son derece güçleşmiştir. Tarihî kaynaklarda yer alan Sarı Saltuk ile ilgili bilgiler Sarı Saltuk'un gerçek hayatını ortaya koyacak mahiyette değildir [2]. Gerçek hayat ile menkıbevî hayat iç içe geçmiştir. Üstelik tarihî kaynakların Sarı Saltuk hakkında verdikleri bu bilgilerin bazan birbiriyle çeliştiği de görülmektedir [3] . Sarı Saltuk'un destanî şahsiyeti ile ilgili bilgileri çeşitli menâkıb-nâmelerde [4] ve velayet-nâmelerde [5] bulabilirsek de bu konuda en mühim kaynak, hiç şüphesiz, Saltuk-nâme'dir.
Saltuk-nâme'nin konusu, esas olarak Sarı Saltuk'un hayatıdır. Eserin birinci cildinin ilk iki menkıbesinde Sarı Saltuk'un çocukluğu ve yetişmesi anlatılmaktadır. Birinci cildin elde bulunan nüshalarının ilk yaprakları kopuk olduğu için, Sarı Saltuk'un doğumundaki destanî unsurları tespit edemiyoruz. Saltuk-nâme'ye göre Sarı Saltuk'un asıl adı Şerîf Hızır'dır [6]. Şeceresi ise Hz. Muhammed'e ve Hz. Ali'ye dayanmaktadır [7]. Bu sebeple, eserde kahramanımızın Şerif, Şerif Hızır, Server, Saltık, Sarı Saltık adlarının yanı sıra Seyyid adı ile de anıldığı görülmektedir. Eserin başlangıcında Sarı Saltuk'un dedesi Seyyid Hüseyin ve babası Seyyid Hasan'ın gazalarından söz edilmektedir. Seyyid Hüseyin'in vefatından sonra yerine Seyyid Hasan'ın geçtiği ve pek çok yer fethettiği anlatılır. Düşmanları, sonunda Seyyid Hasan'ı zehirleyerek şehit ederler. Adamları, Seyyid Hasan'ı bir dağ üzerine defnederler ve mezarını gizlerler. Şerif, üç yaşındayken babasız kalmıştır. Şerif'in yetiştirilmesi işini Seravil adındaki bir lala üstlenir [8]. Kısa sürede ata binmeyi, ok atmayı, kılıç kullanmayı öğrenen Şerif, Türk destanlarındaki alp tipinin önemli bir örneğini teşkil eder. Abdülaziz adındaki bilge bir kişi Şerif'in eğitimini üstlenir. Ancak, babasının ölümünden sonra beylik başkasına geçmiştir. Bu sebeble Şerif ve annesi çok sıkıntı çekerler. Bir süre sonra annesi de vefat edince, Şerif yapayalnız kalır. Seravil, Şerif’i elinden tutarak Emir Ali'nin huzuruna çıkarır. Emir Ali de Şerif'i Sultan Süleyman Sebüktekin'e gönderir. O sıralarda Sultan, Azerbaycan'dadır. Şerif, Sultanın huzuruna çıkar. Sultan ile birlikte ava giden Şerif, avda bütün hünerlerini gösterir. Önünden hiç av kaçırmayan Şerif'e Sultan hayran kalır ve beytülmaldan ulufe olarak günde kırk dirhem şâhî verilmesini emreder. Bu sırada Şerif on dört yaşındadır.
Battal Gazi bir gece Şerif'in rüyasına girer ve ona kendi atı Aşkar'ın, Dahhak'ın kılıcının, Giv'in mızrağının, Güştasb'ın kalkanının ve Hazret-i Hamza'nın silahının bulunduğu mağarayı söyler. Uykusundan uyanan Şerif, mağarayı bularak, Battal Gazi'nin bahsettiği atı ve diğer silahları elde eder [9]. Bunların dışında Sarı Saltuk'un pek çok efsanevî silaha ve ata sahip olduğunu yine Saltuk-nâme'den öğreniyoruz [10]. Şerif Hızır'ın Saltuk adını alışı ise bir geleneğe dayanmaktadır. Bu gelenek, kişinin gösterdiği kahramanlık sonucu ad almasıdır. Dede Korkut Kitabı'nda örneklerini gördüğümüz ad alma-ad verme olaylarının [11] benzerleri Saltuk-nâme'de de yer almaktadır. Kahramanımıza Saltuk adını, savaşta yendiği Alyon adlı bir düşmanı vermiştir. Müslüman olan Alyon'un adını da Saltuk, İlyas olarak değiştirir [12]. Bu ad verme olayı dışında eserde geçen diğer ad verme olayları Saltuk'a yenilerek Müslüman olan kişilere Saltuk tarafından bir Türk adı verilmesi ile ilgilidir [13].
Eserin ikinci cildinde Sarı Saltuk'un Türkistan vilayetlerine gidişi, Frenk diyarını fethi, Babil kuyusuna inişi, cadılarla savaşı, Cezayir'e ve Kuhistan diyarına seferi konu edinilmektedir. Ayrıca bu ciltte yer alan Kıssa-i ibtida-i evliya-i Rûm beyânı başlıklı menkıbede, Türkistan'dan Anadolu'ya gelen ve buraya yerleşerek Anadolu ve Rumeli'nin Türkleşmesinde önemli rol oynayan gazi dervişlerin, velilerin faaliyetleri; kerametleri; Horasan erenleri ile münasebetleri anlatılmaktadır. Üçüncü ciltteki menkıbeler ise Sarı Saltuk'un Maşrık ve Mağrip diyarlarına, Arabistan'a, Nirkap Dağı'na seferleri, Rağduş adlı cadıyı öldürmesi, Asfaryan cengini, Edirne'nin fethini konu almaktadır. Eserin Kıssa-i gaza ve vefât başlığını taşıyan bölümünde ise Sarı Saltuk'un şehadeti anlatılmaktadır.
Konularına göre incelendiğinde, menkıbelerin üç grupta toplandığı görülür.
Birinci gruptaki menkıbeler tarihî olayları konu almaktadır. Türklerin Rumeli'ye geçişi, Anadolu ve Rumeli'nin fethi, tekfurlarla yapılan savaşlar, Beylikler devri olayları, Osmanlı devletinin kuruluşu gibi konular tarihi gerçeklere az çok uygun biçimde eserde yer almaktadır. Bu olaylar içerisinde yine ön planda olan kişi Sarı Saltuk'tur. Bu menkıbelerdeki şahıslar ise Osman Gazi, Umur Bey, Sultan Alaettin, Gıyasettin Keyhusrev, Cengiz Han, Nasrettin Hoca, Ahmet Fakih, Karaca Ahmet, Mevlana gibi tarihî şahsiyetlerdir.
İkinci gruptaki menkıbeler ise efsanevî diyarlarda geçen ve Sarı Saltuk'un cinlerle, cadılarla, devlerle ve çeşitli olağan üstü yaratıklarla yaptığı savaşları konu alan menkıbelerdir. Bu gruptaki menkıbelerde Sarı Saltuk, adeta bir masal kahramanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Yedi başlı ejderhalar; havada uçan cadılar; kanatlı atlar; konuşan ağaçlar, hayvanlar vb. mitolojik unsurlar ve çeşitli masal motifleri bu menkıbelerde yer almaktadır. Olaylar Kaf Dağı, Cinnistan, Kuhistan, Cabülsa (Cabülka), Şahmaran ülkesi gibi hayal ülkelerinde geçmektedir.
Üçüncü gruptaki menkıbeler ise Hindistan, Habeşistan, Arabistan gibi diyarlarda geçen ve Sarı Saltuk'un bu diyarlardaki savaşlarını, kerametlerini konu alan menkıbelerdir. Gerçek mekânlardaki olayları konu almasına rağmen bu menkıbelere de masal üslûbu hâkimdir.
Eserde anlatılan olaylar genel olarak 13. yüzyılda geçmektedir. Saltuk-nâme'de yer alan menkıbeler mekân bakımından incelendiğinde, olayların iki ayrı grupta toplayabileceğimiz mekânlarda geçtiği görülür. Birinci grupta inceleyeceğimiz mekânlar gerçek mekânlardır. Anadolu, Rumeli, Azerbaycan, Kırım, Kefe, Deşt-i Kıpçak, Semerkant, Tataristan, Uygur diyarı, Nogay ili, Kâşgar, kısacası bütün Türk dünyası; Arabistan, Mısır, Cezayir, Hindistan, Habeşistan birinci grupta ele alacağımız mekânlardır. Sıraladığımız yer adları göz önüne alındığında, Saltuk-nâme'nin sadece Anadolu Türk destanı olmadığı, mekân olarak dönemin Türk dünyasını kapsadığı görülür. İkinci gruptaki yer adları ise masal ve efsane ülkeleridir. Kaf Dağı, Cinnistan, Kûhistan, Cabülsa, Şah-ı Maran ülkesi, Kuh-ı Şu'a, Bi'rü'l-cin, Cebelü'l-Kamer vb. Eserin kahramanı Sarı Saltuk, bir destan kahramanında bulunması gereken bütün özelliklere sahiptir. Son derece güçlüdür, yüreğinde korkunun zerresi bile yoktur. Tek başına düşman içine yanar od gibi girmekte, düşman kalelerini fethetmektedir. Aman dileyen düşmanına karşı ise merhametlidir. Saltuk-nâme'de, yiğitte bulunması gereken özellikler ok atmak, yazı yazmak, suda yüzmek ve gezmek olarak sıralanırken, Sarı Saltuk'un bu dört hünerde mahir olduğu özellikle belirtilir [14].
Bu özellikler dışında Sarı Saltuk'un olağan üstü güçleri de olduğunu Saltuk-nâme'de mübalağalı bir şekilde anlatılmaktadır. Çok uzaklarda aleyhinde söylenenleri işitebilmekte, oturduğu yerden bir kılıç darbesiyle bir başka diyardaki düşmanını öldürebilmekte, tarfetü'l-ayn'da bir diyardan bir başka diyara gidebilmektedir. Düşmanları bir türlü Saltuk'u öldürememektedir; ok atarlar batmaz, kılıç vururlar kesmez, büyü yaparlar tesir etmez, suya atarlar boğulmaz, ateşe atarlar yanmaz. Bütün cinler ve melekler Sarı Saltuk'un yardımcısıdır. Hatta bu cinlerden birisi ile ahiret kardeşi bile olmuştur. Düşmanları ise kâfirler, zâlimler, cadılar, devler, canavarlar ve kötü cinlerdir. Dirse Han oğlu Boğaç Han boyunda olduğu gibi Hızır, pek çok defa Sarı Saltuk’un da imdadına yetişmiş, onu zor durumdan kurtarmıştır. Kitâb-ı Dede Korkut kahramanları gibi Sarı Saltuk da katı yay çeken, mızrağının ucunda er böğürten, tek başına kâfir ordularına karşı savaşa giden, kaleleri tepip yıkan, tekfur sarayını yerle bir eden, dört nala at süren, yalın kılıç düşman üstüne üşen bir Türk kahramanıdır. Deli Dumrul gibi gözü karadır. İblise karşı, cinlere karşı korkusuzca savaşır. Basat’ın Tepegöz’ü öldürdüğü gibi Sarı Saltuk da Yiyir Alagöz’ü alt etmiş, Kaf Dağında gözleri tepelerinde olan bir kavmi kırmıştır [15]. Dede Korkut Kitabı ile Saltuk-nâme’deki motif ve olay benzerliklerine sadece bir örnek vermek istiyoruz. Gur hükümdarı Sa’d ile Sarı Saltuk’un hikâyesi Kitâb-ı Dede Korkut’taki Deli Dumrul boyundan izler taşımaktadır.
Bu hikâyede Sarı Saltuk Gur ülkesine gelir. Hükümdar Sa’d 700 yaşındadır. Kendisini herkesten üstün görmekte, öldüremeyeceği kimse olmadığını düşünmekte ve kendisini Tanrı saymaktadır. Saltuk, Sa’d’ın makamına çıkar ve Tanrı’nın elçisi olarak geldiğini söyler. Sa’d, hiç kimsenin kendisini öldüremeyeceğini, değil saraya girmek yanına bile yaklaşılamayacağını söyleyerek Saltuk’u hapse attırır. Bütün kapıları kapattırır. Odasına çekilir. Gece odasına beyazlar giymiş, yüzü güneş gibi bir kişi belirir. Odasına nasıl girdiğini sorar. Bu kişi biren kaybolur. Nöbetçileri çağırır, her taraf aranır kimse bulunamaz. Sabah olunca Sa’d o geceki nöbetçilerin hepsini öldürtür. Ertesi gece yeni nöbetçiler nöbette iken beyazlar giyinmiş güneş yüzlü kişi yine odasında görünür. Sa’d kılıcını çeker ve sorar:
“-Kimsin ? Benüm kasruma kandan geldüŋ girdüŋ ? Kankı kapudan geldüŋ girdüŋ ?
Pes ol şahs gülüp eyitti:
-Baŋa ya Sa’d b. ‘Âmir kapu, baca, divar hail olmaz. Kandan dilersem andan girürem, diyüp yine belürsiz olup nâ-bedid oldı.”
Sabahleyin Sa’d yine bütün nöbetçileri öldürür ve o gece için yedi bin nöbetçi görevlendirir. Bu nöbetçilerin de öldürülmesinden korkan bir vezir, bu işin Saltuk ile ilgisi olabileceğini söyler. Saltuk’u zindandan çıkarup getiriler. Sa’d olanları anlatır. Saltuk, gelen kişinin Tanrı’nın elçisi olduğunu ve onunla konuşmasını söyler. O gece kişi Sa’d’ın odasına yine gelir. Sa’d kim olduğunu sorar. Tanrı’nın elçisi olduğunu ve Sa’d’a yedi yüz yıl ömür veren Tanrı’nın artık onu çağırdığını söyler. Sa’d, Tanrı’nın kaç askeri olduğunu sorar. Kişi, gökte yıldızların sayılabileceğini ama Tanrı’nın askerlerinin sayılamayacağını söyler. Sonunda Sa’d gitmeye razı olur. Ancak geri dönüp gelinceye kadar oğlunu kendi yerine tahta oturtmak ister. Bunun üzerine kişi şöyle söyler:
“-Yâ Sa’d bin Âmir ! Sen anda varınca girü bunda gelmezsin ve gelmek dahı istemezsin. Nitekim bir oglana var, anaŋ karnına girgil şundan çıkduŋ diyü ikdâm eyleseŋ hiç razı olmaya. Varup girmege dahı kabil degüldür.”
Durumu anlayan Sa’d Saltuk’u hapisten çıkarttırır, vezirlerini yanına çağırır ve olanları anlatır. Gelen kişi Azrail’dir. Sa’d’a boy abdesti almasını ve kelime-i şahadet getirmesini söyler. Böylece Azrail Sa’d’ın canını alır [16]. Sarı Saltuk tarihî bir şahsiyettir, yaşadığı dönem, yaptıkları az çok bilinmektedir, ancak yine de Saltuk-nâme’de anlatılanlardan bu tarihî şahsiyetin yanında bir de efsanevî şahsiyet oluşmuştur. Esas olarak Sarı Saltuk’a ait menkıbeler dikkatlice incelendiğinde bunlara diğer gazilerin, erenlerin, destan kahramanlarının, masal kahramanlarının özelliklerinin ve maceralarının karıştığı görülecektir. Hiç şüphesiz Türk dünyası edebiyatının en görkemli edebî abidesi Kitâb-ı Dede Korkut da Saltuk-nâme’ye bu yönlerden büyük tesirde bulunmuştur.
Eserin müellifi Ebü'l-Hayr-ı Rûmî hakkındaki bilgilerimiz çok sınırlıdır. Kaynaklarda Ebü'l-Hayr-ı Rûmî'ye dair en küçük bir bilgi bile yoktur. Halk ağzındaki sözlü menkıbelerin derlenmesini ve kitap haline getirilmesini Fatih Sultan Mehmet'in şehzadesi Cem Sultan istemiştir. Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Cem Sultan'dan aldığı emirle Anadolu ve Rumeli'yi yedi yıl boyunca adım adım dolaşarak, Sarı Saltuk'un menkıbelerini derleyerek yazıya geçirmiştir. Hazırladığı eseri sultana sunmuştur [17]. Ebü'l-Hayr-ı Rûmî'nin bir derlemeci ciddiyetiyle menkıbeleri derlediği ve daha sonra aslına sadık kalarak menkıbeleri düzenleyip bir eser haline getirdiği görülüyor. Ancak, Saltuk-nâme, asla Kitâb-ı Dede Korkut gibi bir üslûba sahip değildir. Aynı yüzyılda yazılmış olmalarına [18] rağmen Kitâb-ı Dede Korkut’un akıcı üslûbu, anlatım zenginliği, dil kıvraklığı Saltuk-nâme’de yoktur. Kitâb-ı Dede Korkut’taki tasvirlere Saltuk-nâme’de rastlanmaz. Saltuk-nâme usta bir yazarın elinden çıksaydı çok muhteşem bir eser haline gelebilirdi. Yine de Ebü’l-Hayr’ın büyük bir hizmeti vardır. Menkıbeleri derleyerek kitap haline getirmiş ve bu menkıbelerin unutulmasını önlemiştir. Ebü’l-Hayr-ı Rûmî mükemmel bir yazar olmayabilir ama Türk folklor derlemecilerinin atası sayılmalıdır. Kendisinden iki yüz yıl önce yaşamış bir kahramanın menkıbelerini büyük bir sabır ve emekle XV. yüzyılda derleyerek yazıya geçirmiştir.
Son olarak Saltuk-nâme’de Dede Korkut ile ilgili bir kayda dikkat çekmek istiyoruz. Saltuk-nâme’nin ikinci ve üçüncü cildinde Osmanoğullarının İshak peygamberin oğlu Ays neslinden ve Korkut Ata [19] soyundan oldukları belirtilmektedir. Bu konuda en ayrıntılı bilgi Saltuk-nâme’nin üçüncü cildindeki Kıssa-i Diger Gazâ başlığını taşıyan bölümde yer alır. Sarı Saltuk öldü diye haber yayılınca bunu fırsat bilen düşmanlar Anadolu’ya saldırırlar. Sultan Alâüddin’e bu haber ulaştığında Anadolu’nun kuzeyini emanet edecek bir kişi düşünürler. Bu bölüm Saltuk-nâme’de şu şekilde anlatılmaktadır:“...Bir kimesne buluŋ kim bu Harcenevan tarafın aŋa virelüm, kâfirlere vara, gazâ ide, kâfirlerden ne alursa ol anuŋ mülki ola.” didi. Vardılar begler ittifak idüp Ertugrulı’yı aŋdılar ve oglı Alp Osmân’uŋ gazâların ve Şerîf’üŋ aŋa himmetlerin ve ogul idindügin ve nesebde dahı hem asıl idügin. İshak Peygamber oglı ‘Ays aslındandur ve Korkud Ata anuŋ oglanlarıdur. Salb i’tikadlu Oguzlardur. Türk-i sâdık bunlardur... diyüp Sultân’a vasf ve medh ittiler. Sultân göŋlinden Osmân’a muhabbet idüp emr itti da’vet-nâme yazdılar, mühürlediler. Peyk eline virüp gönderdiler [20].
Bilindiği gibi Kitâb-ı Dede Korkut’ta Dede Korkut’un Oğuzların Bayat boyundan olduğu belirtilmektedir. Bu kayda göre Oğuzlar, dolayısıyla Dede Korkut ve Osmanoğulları İshak Peygamberin oğlu Ays aslından gelmektedir. Saltuk-nâme’nin ikinci cildinde de benzer ifadelerle bu bilgi tekrarlanmıştır [21]. Yaptığımız araştırmaya göre daha önce böyle bir bilgi kaydına rastlamadık. Kur’an’da İshak Peygamberin oğlu olarak sadece Yakup Peygamberin adı geçmekte, Ays’tan söz edilmemektedir. Ancak İslâm kaynaklarında İshak Peygamberin iki oğlu olduğu ve bunlardan birinin adının Ays, diğerinin adının da Yakup olduğu kaydedilmektedir [22]. Eski Ahitte (Tevrat) İshak Peygamberin ilk oğlunun Esav olduğu belirtilmektedir [23]. Saltuk-nâme müellifinin bu bilgiyi nereden aktardığı konusunda da bir kayıt yoktur. Ebü’l-Hayr-ı Rûmî, eseri bir Osmanlı şehzadesi için yazdığından, fırsat buldukça eserde Osmanoğullarını övmektedir. Bu kaydın da aynı düşüncenin sonunda yazılmış olması mümkündür. Konu araştırmaya ve tartışmaya açıktır. Ancak, Saltuk-nâme’de Dede Korkut’un anılması, Dede Korkut’un ününün son derece yaygın olduğunu göstermesi açısından son derece önemlidir. Motif ve olay benzerlikleri Saltuk-nâme’nin Kitâb-ı Dede Korkut’tan yer yer etkilendiğini de göstermektedir.
-------------------------------------
[1] Sarı Saltuk hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Şükrü Halûk Akalın, “Ebülhayr Rûmî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 10, İstanbul, 1994, s.360-362; Yrd. Doç. Dr. Kemâl Yüce, Saltuk-nâme'de Tarihî, Dinî ve Efsanevî Unsurlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı yayını, Ankara, 1987, s.20-100
[2] Şükrü Halûk Akalın, “Saltuk-nâme I (İnceleme-Metin)”, doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1987, s.VII-XX. Tezin metin bölümü Kültür Bakanlığı tarafından yayımlanmıştır. Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme I, Haz. Dr. Şükrü Halûk Akalın, Ankara, 1987. Daha sonra da ikinci ve üçüncü cilt yayımlanmıştır: Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme II, Haz. Dr. Şükrü Halûk Akalın, İstanbul, 1988; Ebü'l-Hayr-ı Rûmî, Saltuk-nâme III, Haz. Doç.Dr. Şükrü Halûk Akalın, Ankara, 1990. Bildirimizde Saltuk-nâme’den sunduğumuz örnekler bu yayınlardan alınmıştır. Sayılar cilt ve sayfayı göstermektedir.
[3] agt, s.XIII
[4] Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, Süleymaniye Kütp. 4582, 2627/1
[5] Velâyet-nâme-i Hacı Bektaş-ı Veli, Millet Kütp.1366, 987, 1132, 1076, 1075; Süleymaniye Kütp. 3072 Velâyet-nâme-i Otman Baba
[6] Akalın, agt, s.VII
[7] agt, s.XII
[8] agt, s.XXII
[9] agt, s.XXII
[10] agt, s.XXII
[11] Doğan Akasan, Her Yönüyle Dil, TDK yayını, Ankara, 1982, s.121
[12] Akalın, agt, s.XXII
[13] Dr. Şükrü Halûk Akalın, “Saltuk-nâmedeki Ad Verme Hadiseleri”, III. Milli Türk Folkloru Kongresi, Konya, 1989
[14] Akalın, agt, s.XXIII
[15] Saltuk-nâme II, s. 92-93; Yüce, s.216
[16] Saltuk-nâme I, 369-378
[17] age, s.366-367
[18] Saltuk-nâme’nin telif tarihi kesin olarak belirtilmiyorsa da, A.Baki Gölpınarlı, Ebü'l-Hayr-ı Rûmî'nin verdiği bilgilerden yola çıkarak eserin 1480 yılında tamamlanmış olabileceğini belirtmiştir bk. Abdülbaki Gölpınarlı, Yunus Emre Hayatı, İstanbul, 1936
[19] Bu konuda ayrıca bk. Orhan Şaik Gökyay, “Dede Korkut”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul, 1994, s. 77
[20] Saltuk-nâme III, s.238-239
[21] Saltuk-nâme II, 108
[22] Ahmed Cevdet Paşa, Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ, C. I, İstanbul, 1969, s.12
[23] Esav kırmızı derili ve tüylü olarak doğmuştur. Büyüyünce avcılık yapmaya başladı. Kardeşi Yakup ise çoban oldu. Esav’ın avdan eli boş ve aç döndüğü bir gün Yakup pişirdiği bir sebze çorbası karşılığında ağabeyliği Esav’dan satın almıştır. Kırmızı derili olması sebebiyle Yakup ona kırmızı, kızıl anlamındaki Edom adını takmıştır. İshak ölürken Esav’ın babasının hayır duasını almasını engellemiştir. Bunun üzerine Esav, Yakup’u öldürmek istemişse de Yakup kaçarak kurtulmuştur. Yirmi yıl sonra döndüğünde Esav Yakup’u affetmiştir. Kitabı Mukaddese göre Esav’ın soyundan gelen Edomlular M.Ö. 13. yüzyılda Ürdün’ün güneybatısına yerleşmişler ve Yakup’un soyundan gelen İsrailoğulları ile sık sık çatışmışlardır. Sonunda Edomlular İsrailoğullarının yönetimine girmişlerdir. bk. AnaBritannica, C. 8, İstanbul, 1988, s. 286
"دده قورقود" كيتابى باره سينده بير نئچه سوز...
عزيز محسني
"كيتاب-ى دده قورقود" تورك ديللى خالقلارين ان قديم يازيلى آبيده سىدير. بو قهرمانلبق داستانى عئلم عالمينه 19- ينجي عصردن معلوم اولموشدور و بوتون ال يازما نوسخه سى 16- 15- ينجى عصرده يازييا كؤچورولموش و هله ليك اونون اوچ ال يازما نوسخه سى (ديرئسدئن, واتيكان و بئرلين) ده اله گلميشدير. ديرئسدئن نوسخه سىنين اوستونده (كتاب دده م قورقود على لسان طايفه اوغوزان) يازيلميشدير. بو نوسخه بير موقدديمه و اون ايكى بوىدان عيبارتدير و 154 صحيفه ليك بير اثردير. واتيكان نوسخه سى عئينى موقدديمه و آلتى بوى (فصيل) دن عيبارتدير. اوزه رينده آپاريلان آختاريشلارا گؤره بو نوسخه هابئله 37 صحيفه ليك هر صحيفه سينده 37 سطير اولان بئرلين نوسخه سى تانينان بو آبيده اصلينده ديرئسدئن نوسخه سيندن و بونلار٫ داها قديم معلوم اولمايان بير نوسخه دن كؤچورولموشدور. ديرئسدئن نوسخه سى آچيق- آشيكارا اوغوز توركجه سينده يازيلميش و بوگونكو آذربايجان توركجه سينه ديگر اوغوز لهجه لريندن داها ياخيندير. واتيكان نوسخه سى ايسه جمعى آلتى بوىدان عيبارت اولوب 16- ينجى عصر توركجه سينه داها ياخيندير. ديرئسدئن نوسخه سى حاققيندا ايلك دفعه آلمان عاليمى ف – ديتس معلومات وئرميش و "تپه گؤز" بويونو 1815- ينجى ايلده آلمان ديلينه چئويرميشدير. او, 1822- ينجى ايلده داستانين تام ترجومه سينى قورتارميشدير. همين ترجومه 1950- ينجى ايلده باكىدا آذربايجانين بؤيوك عاليم و ادبيات شوناسلارى حميد آراسلى و م – ح طهماسىنين نظرى آلتيندا نشر اولونموشدور. بو كيتابى ترچومه ائدن و. و بارتولدا گؤره بو كيتاب قافقاز موحيطيندن باشقا بير يئرده يارانا بيلمزدى. بارتولد اؤز مقاله سينده بوى لارين داخيلى مضمونونو آچاراق, اونلارى بيرى- بيرى ايله موقاييسه ائدير و بو فيكره گلير كى, بوىلارين آراسيندا عوضوى علاقه اولسا دا, اونلار بير اوزان طرفيندن ياراديلماييب, بئله كى, اونلارين شاعيرانه چكيسى هئچ ده عينى دئييل. او, دده قورقودون شخصيتينى, اونون روايت لرده نئجه اؤز عكسينى تاپماسينى و داستانلارين يارانديغى ايجتماعى- تاريخى موحيطى سجييه لنديرمه يه چاليشميشدير. نتيجه ائعتيباريله, و. و. بارتولد دا حاديثه لرين قافقازدا جريان ائتمه سينى ايدديعا ائدير. آ. آى ياكوبووسكى گؤسترير كى, كيتاب-ى دده قورقود بو اوغوز حماسى داستانى 15- ينجى عصرده آذربايجاندا يازيليب, او, بو داستانلارين چوخ قديم زامانلاردان يارانماغا باشلاديغينى گؤسترير و بوىلارين معلومات اساسيندا اوغوزلارين كئچميشينى سجييه لنديرمه يه چاليشير. موليفه گؤره, همين حاديثه لرى اوغوزلارين هله ايسلام دينينى قبول ائتمه دييى قديم زامانلارا عاييد دئمك اولار. و.م. ژيرمونسكى "كيتاب-ى دده قورقود" حاقدا نشر اولونان اثرلرينده, دده قورقود بوىلارينى 10-9- ينجى عصرلرده مئيدانا چيخديغينى, لاكين ادبى جهتدن 15- ينجى عصرده تماميله يئنىدن ايشله نديينى, جيلالانديغينى گؤسترير. بو بؤيوك عاليمه گؤره, بو بوىلاردان بعضىسى حتتا 6-5- ينجى عصرلره گئديب چيخير. ج – لى لوايس اينگيليس قورقودشوناسى "كيتاب-ى دده قورقود" باره ده يازير: "بو كيتابدا گئدن داستانلار آذربايجان توركجه سينه مخصوص اولوب و حاديثه لر اكثرن بو اراضى ده باش وئرميشدير. بو عاليمه گؤره "داستانلار" اسلامييتدن اوول يارانيب, سونرالار ايسه يازييا كؤچورولوب, داستانلاردا شامانيزم (سحر, جادو) عونصورلرى, ايسلامى عونصورلريندن داها چوخدور. ج – لى اوايس بئله حئساب ائدير كى, بوى لارين اوولينده وئريلميش موقدديمه سونرادان آرتيريلمادير... .
توركييه ده "دده قورقود" داستانلارى اوزه رينده 1916- ينجى ايللردن باشلاياراق 80 ايله ياخيندير كى, تدقيقات ايشلرى آپاريليب, داستانلارين تنقيدى متنى حاضيرلانيب, هر اوچ نوسخه نين, عئينى ايله نشرى باشا چاتديريليب, و باشقا آراشديرمالار چوخدور. اورهان شاييق گؤگياى, دده قورقودون شخصييتى, داستانلارين يازيلما تاريخى٫ اونلارين نشرى باره ده اطرافلى معلومات وئرميشدير. بو كيتابين اوزه رينده درين و ثمره لى تدقيقات آپارانلارين بيرى ده محررم ائرگين دير. بو عاليم هر اوچ نوسخه نى توتوشدوروب (ديرئسدئن, وانيكان, بئرلين) و بؤيوك بير اثر ياراتميشدير. محررم ائرگينه گؤره, ديرئسدئن نوسخه سى اساس دير, واتيكان نوسخه سى سونرا او نوسخه دن گؤتورولموشدور. محررم ائرگين بئله بير عومومى فيكيره گلير كى, دده قورقود داستانلارى آذربايجان توركجه سينده يازيلميش و آذربايجانليلارا عاييد بير آبيده دير. او, داها گئنيش بير صورتده شرح ائده رك يازير:"كيتاب-ى دده قورقود بوتونلوكله آذربايجان تؤره مه سيدير." "كيتاب-ى دده قورقود" ايلك دفعه 1916- ينجى ايلده توركييه ده كيليسلى موعلليم رفعت و 1936- ينجى ايلده پروفئسور حميد آراسلى واسيطه سيله آذربايجاندا نشر اولونموشدور. سونرالار بو كيتاب, اينگيليس, آلمان و فارس ديللرينه ترجومه ائديلميش, اينگيليستاندا, آمئريكادا, آلمانييادا و وطنيميز ايراندا تكرار چاپدان چيخميشدير.
"كيتاب-ى دده قورقود" داستانلاري 12-11- ينجى عصرلرده و داها اوول لر (ايسلام دينينين ياييلماسيندان قاباق) آذربايجاندا باش وئرميش حاديثه لر ايله سس لشير و داستانلارداكى حاديثه لرين اكثرييتى دمير قاپى, بردع، دربند, دره شام, گنجه, قاراداغ, گؤيچه گؤلو, قاراچوق و سايير يئرلرده جريان ائدير. كيتاب-ى دده قورقودو يازييا چئويرن شخص دده قورقودو بو داستانلارين ياراديجيسى و ايشتراكچيسى كيمى تقديم ائدير. بايات ائليندن چيخميش بو بيلجىنين اوغوزون موشكوللرينى حل ائده رك گله جكدن بئله خبر وئرديينى گؤسترير. كيتابين ايلك بويوندا بئله باشلايير:"قورقود آتا دئييلن بير كيشى واريدى, او كيشى اوغوزلارين كاميل بيليجىسى ايدى. نه دئيير ديسه, اولوردو, گله جكدن غريبه خبرلر سؤيله ييردى... قورقود آتا اوغوز خلقىنين چتين ايشلرينى حل ائديردى, نه اولسا, قورقود آتايا دانيشمايينجا ايش گؤرمزديلر, او, نه بويورورسا قبول ائديرديلر, سؤزون توتوب گئديرديلر..." "كيتاب-ى دده قورقود" آذربايجان خلقىنين ايلك صنعت و ادبى آبيده سى ساييلير. يوخاريدا گؤسترديييميز كيمى توركيه ده دده قورقودون ان تانينميش آراشديريجىلارى و ناشيرلرى اورهان شاييق گؤگياى و محررم ائرگين دير. آذربايجان عاليملرى حميد آراسلى, ا- دميرچىزاده, آ- سولطانى, م – ج طهماسب و باشقالارى بو كيتابى آذربايجان خلقىنين دانيلماز ابدى آبيده سى كيمى حئساب ائديرلر. آقاى-ى دوكتور جواد هئيت اؤز اولمز و تدقيقى اثرى "سيرى در تاريخ زبان و لهجه هاى تركى" كيتابيندا يازير:"دده قورقود كيتابى" دونيانين ادبى و فولكلوريك شاه اثرىدير." بو كيتابين تاريخى حاققيندا آقاي-ى دوكتورهيئت يازير:"ظاهيرده بو كيتاب 15- ينجي عصرين ايكينجى ياريسيندا يازييا آلينميش دير, آنجاق داستانلارين اوز وئرمه سى, قديم زامانلارا عاييددير, من اؤزوم بوتون عاليملرين تدقيقلرينى نظردن كئچيريب و موطاليعه ائدندن سونرا بئله بير نتيجه يه يئتيشميشم كى, بو داستانلار غربى آذربايجاندا و شرقى آنادولودا, تاريخى ايتتيفاقلاردان ايلهام آلاراق قورولموش, آنجاق اونلارين كؤكلرى اورتا آسيايا كيمى يئتيشير." داستانلاردا روبن, پايبورد و ترابزون كافير يوردو آدلانديريلير. دئمه لى حاديثه لر بو شه هرلر توركلر طرفيندن آلينيب موسلمانلاشديريلمادان اوول جريان ائتميشدير. (يعنى 12- ينجى عصردن اوول) آنار گؤركملى آذربايجان يازيچى و درام نيويسى و ادبييات شوناسى دده قورقود حاققيندا"دده قورقود دونياسى" آدلى اثرينده بئله ايفاده ائدير: "آذربايجان خلقىنين شاه اثري- آنا كيتابى دده قورقود داستانلارىدير. بو ساياق كيتابلار, بوتون دؤورلر اوچون بير داهى فرد, هومئر, فيردووسى, شئكسپير، پوشكين, روستاوه لى و... طرفيندن ياراديلير. كيتاب-ى دده قورقودون 15- ينجى عصرلرده يازييا آلينماسينا باخماياراق, ايسلامدان قاباقكى دؤورلره عاييد نظره چاتير..."
كيتاب-ى دده قورقودون ايسلام دان داها قاباقلارا عاييد اولماسينا دانيلماز دليل و ثوبوتلاريميز واردير:
1- كيتاب بو جومله لر ايله باشلايير: "محممد پئيغمبرين زامانينا ياخين بايات بويوندا قورقود آتا دئييلن بير كيشى وار ايدى. او كيشى اوغوزلارين كاميل بيلجىسى ايدى... .
2- ده لى دومرول بويونون ف – زئينالوف و ص – عليزاده طرفيندن موعاصيرلشميش متنيندن بير پارچا نمونه اوچون بورادا نقل اولونور. ده لى دومرول داستانيندا, بيز موسلمانلارين عزراييل و يا الله تبارك و تعالى حاققيندا نئجه دوشونوروك نظرييه لريميزدن هئچ بير اثر يوخدور. ده لى دومرول دئيير: اه عزراييل دئدييينيز نه كيشىدير كى, آدامين جانينى آلير؟ ياخود عزراييل قاپيچىلار و گؤزتچىلر اونو گؤرمه دن واريد اولوب ده لى دومرولون گؤزونه گؤروننده, او, اوزونو عزرائيله توتوب دئيير:"آى عزراييل من سنى گئن يئرده آختاريرديم, دار يئرده ياخشى اليمه كئچميسن, ايندى من سنى اؤلدوررم, ياخشى ايگيدلرين جانينى قورتاريم!" بورادا ده لى دومرول قيلينجين سيييرير, ايسته يير هوجوم ائتسين, عزرائيل بير گؤيرچين اولوب پنجره دن اوچور, ده لى دومرول الينى الينه چالير, قاه- قاه گولور و دئيير: "ايگيديم عزراييلين گؤزونو ائله قورخوتدوم كى گئن قاپينى قويدو, دار باجادان قاچدى." بو سؤزلر آچيق و آيدين گؤسترير كى, عزراييل حاقينندا بئله بير نظرييه لر, ايسلامى نظرييه لر اولابيلمز, سؤز يوخدور كى بو نظرييه لر ايسلامدان قاباقكى دؤوره لره عاييد دير.
ايكينجى مساله بو داستانين ايسلامدان قاباق يارانماغينا موحكم ثوبوت, سئوگىنين و محببتين اؤلومه غاليب گلمه سىدير. ده لى دومرول آتا و آناسيندان جانلارين ايسته ييب اونلاردان مايوس اولاندان سونرا, اوز حيات يولداشىنين يانينا گلير و ايسته يير سون وصييتينى دئسين, او، بئله سؤزه باشلايير: "... اوجا, اوجا داغلاريم, يايلاغين اولسون! سويوق, سويوق سولاريم بولاغين اولسون! تووله تووله شاهانه آتلاريم سنين مينييين اولسون. قيزيل, قيزيل اوجا ائويم سنين كؤلگه لييين اولسون! قاتار قاتار دوه لريم سنين يوكلويون اولسون! يايلاقداكى آغ قويونوم سنين شووله نليين اولسون! گؤزون كيمى توتارسا, كؤنلون كيمى سئوه رسه اونا اره گئت. ايكى اوغلانجيغيمى يئتيم قويما! بورادا اونون حيات يولداشى جاوابيندا قودرتلى تانرينى, يئرى, گؤيو شاهيد توتور و دئيير: "نه دئييرسن, نه اؤتورسن, گؤز آچاراق گؤردويوم, كؤنول وئريب سئوديييم! قوچ ايگيديم, شاه ايگيديم! شيرين داماغ وئريب اؤپوشدويوم, بير ياسديغا باش قويوب اميشدييم, قارشى ياتان اوجا داغلارى سندن سونرا من نئييله رم؟ يايلارسام كوروم اولسون! سويوق, سويوق سولارى من ايچه رسم, منيم قانيم اولسون! قيزيلينى, گوموشونو خرجله سم, كفنليييم اولسون! تووله تووله آتلارى مينم, منيم تابوتوم اولسون! سندن سونرا بير ايگيد سئويب سئچسم, اره گئتسم, بيرگه ياتسام, بير اژدها ايلان اولوب منى چالسين! بورادا ده لى دومرول عؤمور يولداشىنين جانينا قييابيلمه يير, او, اوزونو توتوب بؤيوك تانرييا يالوارا يالوارا دئيير: "آى الله, اگر بيزيم جانيميزى آليرسان, ايكىميزين جانينى بيرگه آل, ساغ قويورسان ايكيميزه ده رحمت ائت! عئشق و سئوگى اؤلومه غاليب گلير. بؤيوك تانرييا بو درين محببت, بو تميز و صاف سئوگى اؤز تاثيرينى بوراخير. او, اولو قودرت عزراييله امر ائدير:"... ده لى دومرول و اونون حيات يولداشينا يوز قيرخ ايل عؤمور عطا ائدير! يوخاريدا سؤيله ديييميز كيمى, ايسلام دينينده بئله بير حاديثه اولابيلمز.
3- بو كيتابين داها ايسلامدان قاباق دؤورلره عاييد اولدوغونو "تپه گوز" احوالاتى گؤسترير. "تپه گؤز" احوالاتى دونيا خلق لرينين شيفاهى ادبيياتيندا مشهور اولان موضوعلارداندير. بو و بونا اوخشار روايت لر, يونان, فنلاند, فرانسيز, آلمانيا و باشقا اؤلكه لرين فولكلوروندا گؤزه چوخ چارپير. "تپه گؤز" موضوعسو ايلك يازيلى قايناقلاريندان بيرى ده بؤيوك يونان عاليم و يازيچىسى هومئرين, "اوديسييا" اثرىدير. بعضى قورقودشوناسلارين و تاريخچيلرين نظرينه گؤره, يونانين بو نهنگ و اؤلمز يازيچيسى هومئر, اؤز "اوديسييا" اثرينده "تپه گؤز" دن ايلهام آلير, دئمك تخمينن بو اثر 2800 ايل بوندان قاباغا عاييددير. شرقى اورال ايله, آلتاى آراسينداكى اراضى ده ياشييان تپه گؤزلر باره سينده ايسكيف لر ايچه ريسينده چوخلو روايتلر آغيزدان آغيزا دولاشير. باساتين تپه گؤزو اؤلدورمه سى بويوندا, ائلى, ظاليم و غريبه دوشمندن قوروماق موضوعسو حماسى اساطيرلر اولدوغوندان بو بوى چوخ قديمدير. "تپه گؤز" كؤچرى تورك اوغوز ائلينى قورخودان ايلك افسانه وى دوشمندير. لاكين بو افسانه وى دوشمه نه اصلينده, عادى اينسان غاليب گلير و اؤز عاغيلى, درراكه سى و ايراده سى ايله تپه گؤز كيمى آزمان بير وارليغى اؤلدورور.
4- كيتابدا گئدن اكثر شخصييتلرين آدلارى, دده قورقود وئردييى كيمى آدلار ايسلام دينى ايله باغلى اولماييب قديم تورك كؤكوندندير. بو آدلار هاميسى ايسلامدان قاباقكى آدلاردير. اوغوزلار ايسلام دينينى قبول ائدندن سونرا, مين ايل شريعته اويغون كؤرپه اوشاقلارا باشليجا اولاراق, قورآن دا كي آدلارى, ميثال اوچون, محممد,على, عوثمان، عؤمر, حوسئين و بو كيمى آدلار وئرمه يه باشلاديلار, حالبوكى كيتابدا گئدن قهرمانلارين آدلاري, قازان خان٫ باسات, اوروز, قاراگؤنه, ده لى دوندار, قارا بوداق, بئيره ك, يئينه ك, بؤكدوز امن, آلپ ارن و..." بونلار هاميسى ثوبوت ائدير"كيتاب-ى دده قورقود" ايسلامدان قاباقكى دؤوره لره عاييددير.
5- تاريخى منبع لر عرب, ائرمنى, اوروپا و يونان قايناقلارى گؤسترير كى, هله سلجوقلارين آذربايجانا گلمه لريندن چوخ چوخ قاباق آذربايجان تورك ديللى طايفالارين مسكنى اولموشدور. بو ايزلر ميلاددان اووللره گئديب چيخير, دئمه لى آذربايجان توركجه سينى سلجوقلار فورمالاشديريب اورتايا چيخارماييب، سلجوقلارين حؤكمدارليغى دؤورونده اوغوز منشالى آذربايجان توركلرى سلجوقلارين گليشيندن سونرا, خوصوصيله حؤكمرانليق سلجوقلارين الينه كئچديكدن سونرا رسمى صورتده فورمالاشماغا باشلايان سلجوق ديلىنين چرچئوسينده فورمايا دوشور.
6- "كيتاب-ى دده قورقود"دا قادينا موناسيبت چوخ ديققته لاييقدير و ايسلامييت ده (خليفه لر) دؤورونده قادينا خور باخماق و اونو هر بير اينسانى حاقدان محروم ائديب سارايلاردا, مطبخ لرده چورومكدن و اونون الينى قولونو بير كنيز كيمى باغلاماقدان چوخ فرقلىدير. داستاندا قادينلاردان بورلا خاتون, بانو چيچك, سلجان خاتون ايگيدليكلرينه گؤره كيشىلردن دالى قالميرلار. عاييله ناموسونو, قبيله نين شرف و ايفتخارينى قوروماق معنوى اخلاقى تميزليك و گؤزلليك, قهرمانليق و فداكارليق كيمى صيفتلر بو قادينلارى بيرلشديرير. قادينلار بير قورخماز باهادير پهلوان كيمى آتلارين دؤشونده دوشمنلر ايله تن به تن ووروشدا عاغيلا سييغمايان جسارت و شجاعت گؤستريرلر.
ايندى خلقىميزين بو اؤلمز آبيده سينى صنعت گؤزوندن نظردن كئچيرك. حقيقتده بو كيتاب بديعى جهتدن كاميل بير صنعت آبيده سىدير. بو اثر هم نثر, هم ده نظم ايله يازيلميشدير, هابئله نثرى ده قافييه لى و آهنگدار بير نثردير و نثردن ده داها چوخ شئعرى خاطيرلادير. فصيل لرده گئدن شئعرلر ايسه هيجا وزنينده اولوب و بوگونكو سربست شئعره چوخ ياخيندير. بو شئعرلر دؤرد هيجادان باشلاميش اون دوققوز هيجايا قده ر و موختليف ميصراعلاردان عيبارت دير, موعيين بير شئعر پارچاسيندا حجمجه موختليف هيجالى ميصراعلار واردير. شئعرلر, ساز هاوالارينا اويغون يازيلديغيندان اؤزونه مخصوص بديعى شاعيرانه خوصوصيت لرى ايله سئچيلير. بوىلاردا كى بديعى ايفاده واسيطه لرى جانلى دانيشيق ديليندن غيدالانير, صورتلرين تصويرى طبيعت تصويرلرى, شخصييت لرين موصاحيبه و دانيشيغى, عاشيق اوزان ادبيياتى ايله باغلى اولوب سون درجه ده گؤزل و طراوتلىدير. فرهاد زئينالوف و حسن عليزاده دده قورقود كيتابىنين اوست صحيفه سينده بو كيتاب حاققيندا بئله يازيرلار: "كيتاب-ى دده قورقود" چيچكلرى سولماق بيلمه ين, ابدى تزه- تز قالان, زامان- زامان نسيللرى حئيران قويان بير سؤنمز صنعت گونشىدير. بو كيتابى جسارتله آذربايجان شيفاهى و يازيلى ادبيياتىنين باباسى آدلانديرماق اولار. قديم ادبيياتيميزين تلقين و تقدير ائتدييى, مودريك معنالى فيكيرلر, ظريف بشرى دويغولار, اؤز باشلانغيجينى بؤيوك "كيتاب-ى دده قورقود" نهريندن گؤتورور. "كيتاب-ى دده قورقود" ييغجام اولدوغو قده ر ده سانباللى و عظمتلىدير. آرتيق سؤزدن, خاريج سسدن اوزاق, اؤز قورقوشون ثيقلتى ايله تورپاغين درين لييينه ايشله ين, اؤز دادي دوزو, شيرين ليييى ايله اجداديميزين زنگين ايدراك و تخييولونون محصولو اولان موحتشم بير كيتابدير..."
بو قيسسا و خولاصه يازيلميش ايضاحدان بو نتيجه لرى چيخاردا بيله ريك:
1- دده قورقود كيتابى تورك شوناسلارين تدقيقى و آختاريشلارينا گؤره دئمك اولار بوتونلوكله آذربايجان تؤره مه سيدير.
2- كيتاب-ى دده قورقودون ديلى, اوغوز ديلى (آذربايجان توركجه سى) دير. اوغوزلارين آذربايجاندا مسكون اولمالارى ايله برابر 11-10- ينجي عصرلرده تورپاغيميزا گلمه لر ايله باغلانماماليدير. يوخاريدا گؤسترديگيميز و باشقا ثوبوتلارا گؤره دده قورقود داستانلارين كؤكو ايسلامدان چوخ قاباق دؤوره لره گئديب, چيخير.
3- دده قورقود كيتابى آذربايجان خلقىنين منشا٫ مسكن و ديلى حاققيندا دوزگون معلومات الده ائتمك اوچون ان ائعتيبارلى و ديه رلى قايناقدير.
4- بعضىلرى بيلمه دن و بعضىلرى بيله- بيله بيزيم آنا ديليميزى كؤچرى طايفالار طرفيندن ده ييشديريلميش ديل اولماسى فيكيرينى قاباغا چكيرلر, سؤز يوخدور كى, بونلار يانيليرلار. گؤركملى ادبييات شوناسيميز آنار دئميشكن: "اگر اولو بابالاريميز بوگون بيزيم دانيشديغيميز ديلدن تماميله فرقله نن باشقا سيستئملى بير ديلده دانيشيبلارسا, پس نه اوچون ديليميزين صرف و نحوينده بو گومان ائديلن ديلين اثرى يوخدور؟"
"كيتاب-ى دده قورقود" اصلينده آشاغىدا آپارديغيم بو نئچه ميصراع ايله قورتارير. من ده بو كيتابى, دده م قورقودون سؤيله دييى, درين, دولغون، اوره كلرى سيغاللايان و اؤلمز سؤزلرى ايله بيتيريرم:
"هانى دئديييم بئى (بيگ) ارنلر؟
دونيا منيمدير دييه ن لر؟
اجل گلدى, يئر گيزلتدى,
فانى دونيا كيمه قالدى؟
گليملى, گئديملى دونيا,
سون اوجو اولوملو دونيا!
ان نهايت, اوزون ياشين سونو اؤلوم,
آخيرى آيريليق..."
İranlı Dede Korkut Şairi: Bulud Karaçorlu Sehend
Evrak-ı Perişandan
Doç. Dr. Fethi Gedikli
Zaman nasıl da rüzgar gibi uçup gidiyor! Bu yazıyı yirmi yıl evvel yazmış fakat neşretme imkanı bulamamıştım. Şimdi onu gözden geçirip bazı zaruri eklemeler yaparak takdim ediyorum:
Büyük klasiğimiz Dede Korkut Hikayelerinin başarılı bir tercümesi, geçtiğimiz aylarda Yugoslavya'da neşredilmiş; hem tercümedeki ustalık, hem de taşıdığı edebî değer bakımından ödüle layık görülmüştür (Türk Edebiyatı Dergisi, Şubat 1983). Bir kaç yıl evvel ülkemizde de bu hikayelerin İranlı büyük Türk şairi Sehend tarafından şiirleştirilmiş bir bölüğü basılmıştı (Sehend, Sazımın Sözü, Ankara 1980, 302 s.). Belirtelim ki, bu destan denemesi edebiyat dünyamızda gereken alakayı görmedi. Yugoslavların gösterdiği hassasiyeti bizim göstermeyişimiz üzüntü vericidir. Bu olayı vesile bilerek ebediyete göçeli dört (şimdi yirmi dört) yıl olan Sehend'in ve eserinin üzerinde bir parça durmak istiyorum. 1923'te veya 1926'da Güney Azerbaycan'da Meraga şehrinde doğan Sehend, İkinci Dünya Harbi sırasında Pişaveri hareketine katılmış, Tahran hükümetinin denetimi ele geçirmesinden sonra önce hapse atılmış ve sonra sürgüne gönderilmiştir. Daha sonraları iplik fabrikaları kurup işletmiştir. Güney Azerbaycan’ın Şehriyar ile birlikte en büyük şairlerinden birisi olan Sehend'in 10 Nisan 1979'da İran Devrimi gerçekleşirken nice güzel eserler verebilecek bir çağda ölmesi büyük bir kayıp olmuştur.
ESERLERİ ÜZERİNE
Çok yakın dostu ve hapishane arkadaşlarından Mehmed Ali Ferzane'nin verdiği bilgilere göre, Sehend “Hatıra”, “Aras” gibi güzel şiirlerinde vatanı ve halkı hakkında arzuladığı hoş ve hür günleri şiirleştirmiştir. Gene Ferzane, Sehend'in SAZIMIN SÖZÜ adlı eserinin birinci cildinin 1962-63'te basıldığını bildiriyor. 1964'de eserinin ikinci cildini yayımlayan Bulud Karaçorlu bu sıralarda Sazımın Sözü'nün üçüncü cildini de bitirerek Dede Korkut Destanlarının bütününü nazma çekmiş olmaktadır. Dursun Yıldırım'ca 1980 yılında Ankara'da Kültür Bakanlığı tarafından yayımlanan Sazımın Sözü kitabı 1. ve 2. ciltleri ihtiva ediyor. Sayın Yıldırım, 2002’de eskiden yayımladığı kısımla birlikte 3. ve 4. ciltleri de Arap harfli metniyle birlikte ve “Güney Azerbaycan edebî yazı dili metinleri” tasarısı çerçevesinde Türk Dil Kurumu yayınları arasında yeniden neşretmiştir. Çok önemli bir iş olduğu açık olan bu neşirlerde bazı yanlışlıklar da göze çarpmaktadır. Meselâ, "Hak merd iğitleri koruyar, sahlar/ Vurgun'suz bu gözel mana doğrulmaz:/ "Elinle kurduğun bârlı bağçalar/ Tufanlar kopsa da saralıp solmaz." (Qardaş Andı, II, 772) şeklindeki dörtlüğün Latin harfli metninde üçüncü mısra "Vurgun, söz gözel mana doğrulmaz:" biçiminde anlamsız bir hale girmiştir. Oysa Sehend, burada ünlü Azerbaycanlı şair Samed Vurgun’a gönderme yapmaktadır. Toplam olarak dört cilt halini alan bu son neşirde, eserin adı biraz değişerek "Dedem Qorqud'un Dilinden Sazımın Sözü, I-II" ve "Dedem Qorqud’un Dilinden Qardaş Andı, I-II" olmuştur.
Sehend'in 1966 ila 1978 yılları arasında yazdığı diğer şiirler Şallak, Birinci Armağan, Hürmetli Üstad Büyük Şehriyar'a (Türkiyede şairden ilk söz eden kısa bir yazı ile bu şiir A. Yavuz Akpınar tarafından 1974'de Ocak Dergisi'nin 9. sayısında neşredildi), Ahir Söz Can Estain Beye, İkinci Armağan, Kale Eşiği, Kardaş Aliağa Kürçaylı'ya Mektup, Üçüncü Armağan, Sabır Taşı, Nişane, Hasret, Avcı Ceylan, Ferhad, Elde Kayırma Çiçekler, Men Tebriz'den Gelmişem, Ziyaretname, İmama Selam'dır. Sehend, türlü vesilelerle muhtelif şairlerden, bilhassa Kuzey Azerbaycan şairlerinden aldığı ve yazdığı manzum mektupları toplayarak Dede Korkut Destanlarından Beşinci Cilt namıyla basıma hazırlamıştır. Yine bazı şiirlerini topladığı ve Ferhad adını verdiği basılmayan ve yine bu toplamaya girmeyen tam ve yarım şiirlerinin olduğu biliniyor. Prof. Yıldırım’ın hiç sözünü etmediği bu şiirlerin de derlenerek toplu olarak yayımlanması şairin külliyatının meydana çıkması bakımından gereklidir. D. Yıldırım'ın yayımladığı Sazımın Sözü ve Qardaş Andı, Dede Korkut Hikayelerinin manzum hale sokuluşudur. Yıldırım her bir cildin başında yer alan “sözbaşı”nda bütün Türkler arasında ortak bir alfabe ve ortak bir yazı dilinin geliştirilmesinin önemini, mesuliyetini ve aciliyetini vurgulamıştır. Yine her bir ciltte Sehend'in hayatına ve eserine de kısaca değinilmiştir. Oysa 1980’deki ilk neşirde şairin hayatı, eserleri, onun Azerbaycan şiirindeki yeri, önemi ve sanatkarlığı hakkında daha geniş malumat veren bir önsöz vardı. O bölüm Dr. Cevat Heyet'in şairin hayatına dair verdiği bilgiyi ve Mehmed Ali Ferzane'nin birinci cilt hakkında İran'daki baskı için kaleme aldığı yazıyı aynen ihtiva ediyordu. Sehend'i destan çalışmalarında başarılı kılan unsurlar, İran'ın ve Azerbaycan'ın içinde bulunduğu kötü vaziyet, Türkçe yazmanın yasak oluşu ve vatanın düşmanlarca sömürülmesi ile Azerbaycan Türkleri arasında çok canlı bir şekilde yaşayan sözlü halk edebiyatı ve aşıklık geleneği üzerinde durulmuştu.
Sazımın Sözü
Sehend, Dede Korkut Hikayelerini, hikaye metinlerine çok bağlı kalarak nazma çekmiştir. Asıl dikkati çeken eserde önemli bir yer kaplayan ve hikaye metinleriyle doğrudan ilgisi olmayan "başlanış" ve "kurtarış" (bitiriş) bölümlerinin yer almış olmasıdır. Azerbaycan'daki masal anlatma geleneğine uygun olan bu ilavelerde biz şairin duygularını, düşüncelerini, ümit ve ümitsizliklerini, derin felsefi düşünüşlerini buluyoruz. Bu ekler eserin değerini büyük ölçüde artırmış ve onu özgün kılmıştır. Bunlar esasında çok uzun ve etraflı bir tahlile muhtaçtır. Buradan aldığım bazı mısralar şairin yüreğini ele veriyor: "Dünyada en büyük kuvvet ışıktır" (s. 36). "Büyük esâtirin, efsanelerin yüreği büyüleyen zümzümesi (ezgisi) var" (s. 37). Efsaneler üzerinde şair çok uzun boylu durmuştur. Ona göre, insanlık eski zamanlardan bugüne kadar kuduzlara, zulme karşı durmayan savaşını efsaneler biçiminde sürdürmüştür. Belki de Sehend, Dede Korkut Hikayelerini bu yüzden nazma çekmiştir (s. 259). Efsaneler atalardan bize kadar çatan derin manalı eserlerdir. Efsane (...) ideal dünyanın tebessümüdür (s. 40).Hakikatin kendisi tamamen olgulardır. Hakikat müşahhastır, eni vardır, boyu vardır. "Hakkın, hakikatin bahçesi her vaht/ İnsanlar gül açır, insanlar solur/ En büyük hakikat insandır ancak/ İnsansız hakikat olsa, kör olur. /.../ Hele de sergerden kuş kimidir o" (s. 38).İçinde bulunduğu devir şairi ümitsizliğe de sevk eder. "Bir çakal da hürmür, kurt da ulamir/ Baykuşlar da başın çekip kınına/ Ölüm kanat gerip yerin üzüne/ Her şey şüphelenir var olduğuna" (s. 153). Fakat şair sonra bu duygudan yakasını sıyırır: "Ancak her gecenin dalı gündüzdür" der. "Her derdin devasın ahtarmak gerek/ Ne çıkar yıkılıp zarıldamaktan/ Yol gitmezse çatmaz maksada insan" diyerek "Seherini ahtaran geceden korkmaz" (s. 155) sonucuna varır. (Bu alıntılardaki sayfa numaraları Sazımın Sözü’nün 1980’deki ilk neşrine göre yapılmıştır.) Bekiloğlu Emren destanında 292 mısra tutan başlangıçta şair felsefenin konusu olan varlığın kendisi, varlığın bilgisinin elde edilişi ve insanın kainattaki yeri hakkındaki düşüncelerini şiirine aksettir.Bu yazıyı noktalamadan önce, Dede Korkut Hikayelerini nazma çekenlerin, bu meyanda Basri Gocul, Niyazi Yıldırım Gençosmanoğlu ile Sehend'in eserlerinin mukayeseli bir incelemeye tabi tutulmasının ilgi çekici ve gerekli olduğunu ifade etmek isterim.
İKİNCİ ARMAĞAN'DAN
Bulud Karaçorlu SEHEND
Men demirem "üstün nejaddanam men",
Demirem ellerim, ellerden başdı.
Menim mesleğimde, menim yolumda
Milletler hamısı dostdu, kardaşdı.
Çapmak istemirem men hiç milletin
Ne dilin, ne yerin, ne de emeğin
Tahkir etmeyirem, hedelemirem
Geçmişin, indinin , ya geleceğin.
Men ayırmayıram, ayrı salmıram
Kardaşı kardaşdan, arvadı erden
Ananı baladan, eti tırnakdan
Üreği ürekden, kanadı perden 
Bozmak istemirem men birlikleri
İnsanlık birliği idealımdır
Kardaşlık, yoldaşlık, ebedî barış
Dünyada en büyük arzularımdır.
Ancak bir sözüm var, men de insanam
Dilim var, halkım var, yurdum-yuvam var.
Yerden çıkmamışam göbelek kimi,
Adamam, hakkım var, elim-obam var.
Kul yaranmamışam , yarananda men
Heç kese olmaram ne kul, ne esir
Kurtuluş asrıdır, insana bu asr
Esir olanlar da buhovun kesir (keser).
fethigedikli@ixir.com
كاري نو در دده قورقود پژوهي
مهندس ليلا حيدری
lheidary2001@yahoo.com
كتاب «دده قورقود» يا «ددم قورقود» عنوان كتابي كهن و تاريخي از ادبيات تركي است و کهنترين کتاب از ادبيات آذربايجان به شمار می رود. صورت مكتوب آن مربوط به هزاره گذشته است اما صورت شفاهي آن به قبل از ميلاد مي رسد. در واقع «دده قورقود» نام شخص نقش اول کتاب است. او عارف و حکيمی ژرف انديش و تيزبين است که زمان در او محو شده است و فردا را در آينه دل خود می بيند. مشکلات مردم را حل كرده اختلافات و گره ها به دست او باز می شود. مردم به هر چه دده قورقود می گويد ، گوش فرا داده او را امين خود می دانند. قورقود ، شخصيتی پيغمبرگونه مانند زرتشت و لقمان حکيم دارد و همگان او را پدر قوم خود می دانند. برای همين او را «دده قورقود» يا «آتا قورقود» خطاب می کنند ، چنانچه مطلع کتاب چنين می آغازد: «محمد پيغمبرين زامانينا ياخين بايات بويوندا قورقود آتا دئييلن بير کيشی وار ايدی». گويش او اوغوزي بوده به گويش كنوني آذربايجان نزديكتر است. اولين نسخه استنساخ شده از آن مربوط به سال 446 ق. است اما بعضي داستانهاي آن مربوط به ادبيات فولكولوريك هزاره هاي گذشته آذربايجان است. اکنون سه نسخه خطی از اين کتاب موجود است. نسخه درسدن ، نسخه برلين و نسخه واتيکان. به قول ك. حسنوف سفير سابق آذربايجان در ايران: «دده قورقود ديگر متعلق به قوم خالق آن نيست بلكه به تمام بشريت تعلق دارد. دده قورقود تصويري از گذشته بشري است»(1)
اين كتاب داراي 12 داستان (بوْي) و يك مقدمه است. داستانها مربوط به سلحشوريها و دلاوريهاي ايل اوغوز است و در همه اين سلحشوريها ، اهداف خيرخواهانه داشته و مسائل انساني و ادبي رعايت مي گردد. اين داستانها حماسي است و در آن كينه و عداوت شخصي رؤيت نمي شود. اين حماسه ها براي ترويج دين و اخلاق است. در اين داستانها به وفور مي توان وطن پروري ، مهمان دوستي ، علاقه فرزند و مادر ، حرمت زنان ، دلاوريهاي زنان آذربايجان ، نفرت از دشمن ، دفاع از ناموس ، مردانگي و ساير مسائل اخلاقي را در ميان تركها ديد. متن دده قورقود هم منظوم است (200 بيت ، 3/1 كتاب) و هم منثور(3/2 كتاب). در تمام كتاب ، تنها 170 واژه فارسي و 350 واژه عربي آنهم بنا به ضرورت بحثهاي ديني و ملي آورده شده است(2). تا اوايل سده 19 ميلادي هنوز كسي با كتابي به نام «دده قورقود» آشنا نبود. اولين بار در سال 1813 بود كه دانشمند توركولوگ آلماني به نام Von Diez با چاپ حكايتي از آن به نام «تپه گؤز» اين كتاب را به جهانيان معرفي نمود. اين كتاب يک قرن بعد در ترکيه به همت مرحوم رفعت به چاپ رسيد(1916). سپس در سال 1936 آراسلی در آذربايجان آن را مننتشر نمود. در سال 1980 نيز در ايران توسط استاد محمدعلي فرزانه چاپ گرديد. پس از ديس آلمانی دانشمندان بزرگي از اروپا ، شوروي سابق و تركيه تحقيقاتي در اين مورد انجام داده و كتاب دده قورقود را گسترده تر و مستحكمتر كردند. در اين دو قرن (2003ـ1813) از دانشمندان برجسته زير در دده قورقودشناسی مي توان نام برد: بارتولد ، بوراتاو ، اورخان شائيق گؤك ياي ، معلم رفعت ، جاهيد اؤز تئللي ، آراسلي ، محرم ارگين ، ايز بوداق ، عدنان ارزي ، ائتور روسسی ، محمدعلی فرزانه ، حسين محمدزاده صديق. سبک و سياق اين دانشمندان در شناساندن دده قورقود با هم متفاوت بوده است و ارزش هر کدام در جايگاه خود محفوظ است. مرحوم حميد آراسلي در سال 1939 اين كتاب را منتشر نمود. كتاب او 180 صفحه بود(3). او دده قورقودپژوهاني چون بارتولد و رفعت را متهم به عدم درك عمقي از دده قورقود كرد. به نظر او ، دده قورقود بسيار گسترده تر از كتاب حاضر بود و بايد قسمتهاي ديگر آن كشف مي شد. او با دست بردن در گويش نسخه اصلي آنرا متمايل به گويش تركيه اي كرد تا فهم آن راحتتر باشد. كتاب او در سال 1962 بدون تغيير خاصي دوباره چاپ شد. در ترکيه مرحوم پروفسور محرم ارگين با تطبيق هر سه نسخه گويش آنرا آذربايجانی دانست. او اثر بزرگی در مورد دده قورقود از خود به يادگار نهاد. او پس از تطابقت سه نسخه به اين نتيجه رسيد که نسخه درسدن قديمی تر بوده و نسخه واتيکان بعد از آن تحرير شده است(4). از تحقيقات پروفسور محرم ارگين در باب دده قورقود می توان بعنوان مستحکمترين تحقيقات در مورد حماسه های دده قورقود نام برد(5). اورخان شائيق گؤك ياي در سال 1973 با انتشار تحقيق و تدقيق 1000 صفحه اي خود با نام «دده قورقود كيتابي»(6) كار ديگران را تكميلتر نمود. 152 صفحه از اين كتاب قطور به متن داستانها و200 صفحه نيز به فهرست دقيقي از اعلام ، لغات و اصطلاحات اختصاص يافته بود. 670 صفحه بعدي نيز مربوط بود به شرح و تفسير حماسه های دده قورقود.
و اما در ايران ، اين كتاب در سال 1358 به همت استاد محمدعلي فرزانه به زيور طبع آراسته شد(7). پيشتر آقای دکتر محمدزاده صديق نيز اين کتاب را در سال 1347 در يک کار تحقيقی يکبار در هفته نامه هنر و اجتماع (8) و در سال 1349 در ماهنامه ادبی وحيد (9) و سپس در سال 1355 در کتاب هفت مقاله پيرامون ادبيات و فولکولور آذربايجان(10) و در سال 1361 نيز در فصلنامه يئنی يول (11)طی تحقيقات ارزنده دانشگاهی تحليل و معرفی کردند. در ادامه اين كارها ، تحقيقات زيادي از طرف صاحبنظران صورت گرفت كه مي توان از منظوم كردن داستانهاي دده قورقود توسط شاعر شهير آذربايجان مرحوم سهند ياد كرد كه قسمتهائي از آن تحت عنوان «سازيمين سؤزو» (12) منتشر گرديد. نسخه هاي بازنويسي شده و كتابهاي منتشره بعد از سال 446 ق. خالي از اعمال سليقه نبوده و گاهي حتي گويش آن نيز طبق سليقه تغيير كرده است كه اين كار براي تفهيم متن اين اثر كهن بوده است. براي نمونه در متن اصلي كتاب از «قسطنطنيه» نام برده مي شود حال آنكه در كتاب آراسلي اين شهر به «استانبول» تغيير داده مي شود. در واقع اينگونه كتابها نمي تواند به نام «دده قورقود» ثبت شود بلكه تحقيق و تدقيق و تشريحي در باب دده قورقود بوده است. آخرين اثر پژوهشي ارزنده و جاودان كه در اين مورد به رشته تحرير درآمده است ، كتاب «دده قورقود بويلاري» (13) اثر جناب گونئيلي است. هرگز جناب گونئيلي ادعا نمي كند كه كتابشان همان دده قورقود اصلي است بلكه ايشان با مهارت و تبحر بالا توانسته اند داستانهاي آنرا به رشته نظم درآورداند(14). اينگونه كارهاي تحقيقي و علمي در مورد آثار فراواني انجام شده است ولي عده اي عمداً يا جهلاً با مغلطه و سفسطه سعي در جعلي بودن يا جديد بودن اين اثر كهن ادبيات آذربايجان دارند و با يك مراجعه سطحي به كتابهائي مانند كتاب آراسلي چنين وانمود مي كنند كه كلمات و اسامي مورد استفاده در اين كتابها متعلق به سده هاي اخير است و دده قورقود نمي تواند كهن باشد. مركز مطالعات تاريخ معاصر ايران كه اقدام به انتشار كتابي موهن و سرتاسر اهانت و تهمت عليه تركان نمود(15) در سلسله اهانات و تحريفات خود از تعلق دده قورقود به سده هاي اخير سخن به ميان آورده با دهها دليل كودكانه انتساب آن به آذربايجان و هزاره گذشته را رد مي كند (مرجع 15 فصل 40). دليل خود را هم وجود كلمات و اعلام جديد مانند سايبان ، استانبول و غيره در كتابهائي چون كتاب مرحوم آراسلي مي داند. بعيد است كارشناسان چنين مركزي فرق بين نسخه اصلي و شرح و ترجمه و معاصر كردن را ندانند. اين نظريات صرفاً براي تحريف تاريخ درخشان تركان است كمااينكه در ادامه جمله «كتاب دده قورقود علي لسان طايفه اوغوزان» و انتساب دده قورقود به تاريخ و ادبيات آذربايجان را به دلايل مضحك رد مي كند.
اثر ارزنده جديد در باب دده قورقود متعلق به جناب آقاي عزيز محسنی است که پيشتر با قلم ايشان آشنا بوديم. کار ايشان نوعی تدوين است(16). در ادبيات آذربايجان هنوز جای اين مقوله پر نشده است. تدوين قارا مجموعه بدست دکتر محمدزاده صديق را می توان اولين تدوين در آثار کهن آذربايجان ناميد(17). در ادامه نيز آقاي مهندس محمدصادق نائبي با تصحيح مجدد رسالات قارا مجموعه و نيز ترجمه فارسي رسالات(18) ، گنجينه اي از لغات اصيل و ناب تركي را شكافته و به بحث اتيمولوژي پرداختند(19). اين تدوين بی نظير پس از نشر بخاطر آگاه نبودن عده ای از روش تدوين ، مورد اهانت و تنگ نظری قرار گرفت. اين گروه از افراد انتساب قارا مجموعه به شيخ صفی و نگارش رسالات توسط مريدان شيخ را تناقض می دانستند. در اثر ارزشمند جناب آقای محسنی نيز بحثهائی متنوع مربوط به دده قورقود در يک جا گردآوری شده است. نبايد آقای محسنی متهم به جعل دده قورقود شود. تدوين و تحقيق ايشان در ادبيات آذربايجان ماندگار خواهد بود. ايشان کتاب خود را در 9 باب و مجموعاً در پنج بحث تدوين نموده اند. فصل اول با نام «دده قورقود دونياسی» مربوط است به قسمتی از کتاب «دونيا بير پنجره دير» اثر نويسنده نامی جمهوری آذربايجان «آنار». آقای محسنی الفبای آنرا به الفبای عرب برگردانده و 60% از کتاب خود را بدان اختصاص داده اند. آنار با قلم شيوای خود ، بحثي علمي در مورد تاريخ كتابت ، صورت شفاهي ، گويش آن ، نسخه هاي آن و نيز داستانهای آن انجام داده اند. دو بحث بعدی مربوط به متن اصلی دو داستان از دده قورقود بنامهای «تپه گؤز» و «دلی دومرول» همراه با متون بازنويسی شده به شيوه معاصر ترکی آذری است. اينگونه کار تطبيقی قبلاً در مورد رسالات قارا مجموعه نيز مشاهده شده است (18). متن اصلي اين دو داستان و معاصر كردن آنها توسط ف. زينالوف و ص. عليزاده صورت گرفته و قبلاً در باكو چاپ شده است و آقاي محسني الفباي آنها را به عربي برگردانده اند. در واقع در اين دو داستان با حفظ امانت هم متن اصلی آورده شده و هم داستانها را به بيان امروزين آورده اند. شايد اگر کار مرحوم آراسلی و حتی نسخه نويسان اصلی چنين مي بود ، اکنون بهانه تراشی نمی کردند که مثلاً داستانها و واژگان مورد استفاده در دده قورقود متعلق به سده های اخير است. ای کاش آقای محسنی در کنار اين کار ارزنده خود ، در انتهای کتاب فهرستی از اعلام و لغات دشوار را نيز می آوردند تا به دريای لغات ترکی آذری افزوده گردد. اتيمولوژی اين لغات و رسيدن به کنه لغات آذری از اهميت زيادی برخوردار است.کتاب دده قورقود دريای بيکرانی از لغات و اصطلاحات ترکی آذربايجانی است و لازم است کتابی مستقل مانند کتاب «قارا مجموعه از منظر واژه شناسی» کار تحقيقی و ارزنده آقای نائبی در اين باب نوشته شود(19). آقای محسنی در ادامه تدوين خود در يک کار پسنديده و ستودنی تمام داستانهای 12 گانه دده قورقود را بصورت مختصر و مفيد مدون نموده اند. ايشان ضمن درک کامل از داستانهای دده قورقود ، 12 داستان را در 36 صفحه تلخيص و تشريح کرده اند بعبارتی هر کس که فرصت مطالعه داستانهای دده قورقود را ندارد ، می تواند خلاصه هر داستان و شرح آنرا بطور متوسط در 3 صفحه متوجه شود. مطالعه اين کتاب بالاخص اين قسمت به همه علاقمندان ادبيات آذربايجان پيشنهاد می شود.
دو صفحه مقدمه کتاب لغات الترک کاشغری با ترجمه دکتر دبيرسياقی زينت بخش انتهای اين تدوين است. البته اين بحث ربطي به بحث نخستين ندارد اما بهرحال فراموش نمي كنيم كه اين كتاب «تدوين» است. نزديک به هزار سال پيش ، شيخ محمود کاشغری که از ترکان خراسان بود برای آموختن زبان ترکی به اعراب ، لغتنامه ای نوشت که ترکی _ عربی بود و لغات ترکی را با شرح و معادلسازی عربی به اعراب می آموخت. قسمت عربی اين کتاب در سال 1375 توسط آقای دبيرسياقی به فارسی برگردانده شد(20) و در واقع لغتنامه اي ترکی _ فارسی شد اما بخاطر ناآشنائی مترجم با آواها و لغات ترکی ، نگارش لغات ترکی و گاهی شرح آنها مشکلاتی برای خواننده ايجاد كرد. اخيراً کتاب لغات الترک کاشغری ديگربار و اينبار توسط دکتر محمدزاده صديق آماده چاپ شده است که با انتشار آن مشکل مذکور حل خواهد شد. در انتهای کتاب ، اعلام مورد استفاده در تدوين تشريح شده و نهايتاً خلاصه ای از بحثهای مربوط به دده قورقود گردآوری شده است. تلاش ارزشمند آقای محسنی در باب شناساندن دده قورقود به آذربايجانيان را ارج نهاده و اميد به گسترش تحقيقات و تدقيقات درباره اين کتاب را داريم. پا نهادن كتاب و تحقيقي نو در باب دده قورقود در تاريخ و ادبيات آذربايجان را تبريك مي گوئيم.
منابع و مراجع:
1. عثمان افندی. كيتاب دده قورقودون فلسفي ادراكي ، برگردان: امير عقيقی بخشايشی ، تهران ، 1381.
2. نسخه درسدن ، چاپ انجمن زبان ترک ، آنکارا (افست)
3. Arasli , Hemid: "Dedem Korkut Kitabi" , 1813
4. Prof. Dr. Muharram Ergin , Dede Korkut , IUY , 1964
5. مرجع شماره 4.
6. Orhan , Shaik Gokyay :"Dedem Korkudun Kitabi" , Istanbul , 1973
7. فرزانه ، محمدعلي ؛ دده قورقود ، انتشارات فرزانه ، تهران ، 1358
8. ح.م. صديق. هنر و اجتماع ، تبريز ، 1347(دده قورقود ، کهنترين اثر مکتوب آذربايجان)، ش. 7_1
9. ح.م. صديق. داستانهای دده قورقود ، ماهنامه وحيد , تهران ، 1346
10. ح.م. صديق. هفت مقاله پيرامون فولکلور و ادبيات آذربايجان ،انتشارات دنيای دانش ،تهران، 1356.
11. ح.م. صديق. يئنی يول مجله سی ، شماره 1 ، تهران ، 1361.
12. ب.ق. سهند. سازيمين سؤزو ، انتشارات دنيا ، تهران ، 1354.
13. ح. گونئيلی ، دده قورقود بويلاری ، انتشارات انديشه نو ، تهران ، 1380.
14. نائبی ، محمدصادق. دده قورقود پژوهی و گونئيلی ، سايت اينترنتی تريبون.
15. مطالعاتی درباره تاريخ ، ادبيات و فرهنگ آذربايجان (مرکز مطالعات تاريخ معاصر ايران)
16. محسنی ، عزيز. دده قورقود ، تهران ، 1381.
17. شيخ صفی الدين اردبيلی. قارا مجموعه ، تدوين کننده: ح.م. صديق ، تهران ، 1380.
18. نائبی ، محمدصادق. رسالات قارا مجموعه ، 5 جلدی ، تهران ، 1381.
19. نائبی ، محمدصادق. قارا مجموعه از منظر واژه شناسی ، تهران ، 1381.
20. کاشغری ، محمود. ديوان لغات الترک ، به کوشش محمد دبيرسياقی ، تهران ، 1375
