از ده ده قورد بيشتر بدانيم
كتاب «دده قورقود» يا «ددم قورقود» عنوان كتابي كهن و تاريخي از ادبيات تركي است و کهنترين کتاب از ادبيات آذربايجان به شمار می رود. صورت مكتوب آن مربوط به هزاره گذشته است اما صورت شفاهي آن به قبل از ميلاد مي رسد. در واقع «دده قورقود» نام شخص نقش اول کتاب است. او عارف و حکيمی ژرف انديش و تيزبين است که زمان در او محو شده است و فردا را در آينه دل خود می بيند. مشکلات مردم را حل كرده اختلافات و گره ها به دست او باز می شود. مردم به هر چه دده قورقود می گويد ، گوش فرا داده او را امين خود می دانند. قورقود ، شخصيتی پيغمبرگونه مانند زرتشت و لقمان حکيم دارد و همگان او را پدر قوم خود می دانند. برای همين او را «دده قورقود» يا «آتا قورقود» خطاب می کنند ، چنانچه مطلع کتاب چنين می آغازد: «محمد پيغمبرين زامانينا ياخين بايات بويوندا قورقود آتا دئييلن بير کيشی وار ايدی». گويش او اوغوزي بوده به گويش كنوني آذربايجان نزديكتر است. اولين نسخه استنساخ شده از آن مربوط به سال 446 ق. است اما بعضي داستانهاي آن مربوط به ادبيات فولكولوريك هزاره هاي گذشته آذربايجان است. اکنون سه نسخه خطی از اين کتاب موجود است. نسخه درسدن ، نسخه برلين و نسخه واتيکان. به قول ك. حسنوف سفير سابق آذربايجان در ايران: «دده قورقود ديگر متعلق به قوم خالق آن نيست بلكه به تمام بشريت تعلق دارد. دده قورقود تصويري از گذشته بشري است»
اين كتاب داراي 12 داستان (بوْي) و يك مقدمه است. داستانها مربوط به سلحشوريها و دلاوريهاي ايل اوغوز است و در همه اين سلحشوريها ، اهداف خيرخواهانه داشته و مسائل انساني و ادبي رعايت مي گردد. اين داستانها حماسي است و در آن كينه و عداوت شخصي رؤيت نمي شود. اين حماسه ها براي ترويج دين و اخلاق است. در اين داستانها به وفور مي توان وطن پروري ، مهمان دوستي ، علاقه فرزند و مادر ، حرمت زنان ، دلاوريهاي زنان آذربايجان ، نفرت از دشمن ، دفاع از ناموس ، مردانگي و ساير مسائل اخلاقي را در ميان تركها ديد. متن دده قورقود هم منظوم است (200 بيت ، 3/1 كتاب) و هم منثور(3/2 كتاب). در تمام كتاب ، تنها 170 واژه فارسي و 350 واژه عربي آنهم بنا به ضرورت بحثهاي ديني و ملي آورده شده است.
تا اوايل سده 19 ميلادي هنوز كسي با كتابي به نام «دده قورقود» آشنا نبود. اولين بار در سال 1813 بود كه دانشمند توركولوگ آلماني به نام Von Diez با چاپ حكايتي از آن به نام «تپه گؤز» اين كتاب را به جهانيان معرفي نمود. اين كتاب يک قرن بعد در ترکيه به همت مرحوم رفعت به چاپ رسيد(1916). سپس در سال 1936 آراسلی در آذربايجان آن را مننتشر نمود. در سال 1980 نيز در ايران توسط استاد محمدعلي فرزانه چاپ گرديد. پس از ديس آلمانی دانشمندان بزرگي از اروپا ، شوروي سابق و تركيه تحقيقاتي در اين مورد انجام داده و كتاب دده قورقود را گسترده تر و مستحكمتر كردند. در اين دو قرن (2003ـ1813) از دانشمندان برجسته زير در دده قورقودشناسی مي توان نام برد: بارتولد ، بوراتاو ، اورخان شائيق گؤك ياي ، معلم رفعت ، جاهيد اؤز تئللي ، آراسلي ، محرم ارگين ، ايز بوداق ، عدنان ارزي ، ائتور روسسی ، محمدعلی فرزانه ، حسين محمدزاده صديق. سبک و سياق اين دانشمندان در شناساندن دده قورقود با هم متفاوت بوده است و ارزش هر کدام در جايگاه خود محفوظ است.
مرحوم حميد آراسلي در سال 1939 اين كتاب را منتشر نمود. كتاب او 180 صفحه بود. او دده قورقودپژوهاني چون بارتولد و رفعت را متهم به عدم درك عمقي از دده قورقود كرد. به نظر او ، دده قورقود بسيار گسترده تر از كتاب حاضر بود و بايد قسمتهاي ديگر آن كشف مي شد. او با دست بردن در گويش نسخه اصلي آنرا متمايل به گويش تركيه اي كرد تا فهم آن راحتتر باشد. كتاب او در سال 1962 بدون تغيير خاصي دوباره چاپ شد.
در ترکيه مرحوم پروفسور محرم ارگين با تطبيق هر سه نسخه گويش آنرا آذربايجانی دانست. او اثر بزرگی در مورد دده قورقود از خود به يادگار نهاد. او پس از تطابقت سه نسخه به اين نتيجه رسيد که نسخه درسدن قديمی تر بوده و نسخه واتيکان بعد از آن تحرير شده است. از تحقيقات پروفسور محرم ارگين در باب دده قورقود می توان بعنوان مستحکمترين تحقيقات در مورد حماسه های دده قورقود نام برد.
اورخان شائيق گؤك ياي در سال 1973 با انتشار تحقيق و تدقيق 1000 صفحه اي خود با نام «دده قورقود كيتابي» كار ديگران را تكميلتر نمود. 152 صفحه از اين كتاب قطور به متن داستانها و200 صفحه نيز به فهرست دقيقي از اعلام ، لغات و اصطلاحات اختصاص يافته بود. 670 صفحه بعدي نيز مربوط بود به شرح و تفسير حماسه های دده قورقود.
و اما در ايران ، اين كتاب در سال 1358 به همت استاد محمدعلي فرزانه به زيور طبع آراسته شد. پيشتر آقای دکتر محمدزاده صديق نيز اين کتاب را در سال 1347 در يک کار تحقيقی يکبار در هفته نامه هنر و اجتماع و در سال 1349 در ماهنامه ادبی وحيد و سپس در سال 1355 در کتاب هفت مقاله پيرامون ادبيات و فولکولور آذربايجان در سال 1361 نيز در فصلنامه يئنی يول طی تحقيقات ارزنده دانشگاهی تحليل و معرفی کردند. در ادامه اين كارها ، تحقيقات زيادي از طرف صاحبنظران صورت گرفت كه مي توان از منظوم كردن داستانهاي دده قورقود توسط شاعر شهير آذربايجان مرحوم سهند ياد كرد كه قسمتهائي از آن تحت عنوان «سازيمين سؤزو» منتشر گرديد.
نسخه هاي بازنويسي شده و كتابهاي منتشره بعد از سال 446 ق. خالي از اعمال سليقه نبوده و گاهي حتي گويش آن نيز طبق سليقه تغيير كرده است كه اين كار براي تفهيم متن اين اثر كهن بوده است. براي نمونه در متن اصلي كتاب از «قسطنطنيه» نام برده مي شود حال آنكه در كتاب آراسلي اين شهر به «استانبول» تغيير داده مي شود. در واقع اينگونه كتابها نمي تواند به نام «دده قورقود» ثبت شود بلكه تحقيق و تدقيق و تشريحي در باب دده قورقود بوده است. آخرين اثر پژوهشي ارزنده و جاودان كه در اين مورد به رشته تحرير درآمده است ، كتاب «دده قورقود بويلاري» اثر جناب گونئيلي است. هرگز جناب گونئيلي ادعا نمي كند كه كتابشان همان دده قورقود اصلي است بلكه ايشان با مهارت و تبحر بالا توانسته اند داستانهاي آنرا به رشته نظم درآورداند. اينگونه كارهاي تحقيقي و علمي در مورد آثار فراواني انجام شده است ولي عده اي عمداً يا جهلاً با مغلطه و سفسطه سعي در جعلي بودن يا جديد بودن اين اثر كهن ادبيات آذربايجان دارند و با يك مراجعه سطحي به كتابهائي مانند كتاب آراسلي چنين وانمود مي كنند كه كلمات و اسامي مورد استفاده در اين كتابها متعلق به سده هاي اخير است و دده قورقود نمي تواند كهن باشد. مركز مطالعات تاريخ معاصر ايران كه اقدام به انتشار كتابي موهن و سرتاسر اهانت و تهمت عليه تركان نمود در سلسله اهانات و تحريفات خود از تعلق دده قورقود به سده هاي اخير سخن به ميان آورده با دهها دليل كودكانه انتساب آن به آذربايجان و هزاره گذشته را رد مي كند. دليل خود را هم وجود كلمات و اعلام جديد مانند سايبان ، استانبول و غيره در كتابهائي چون كتاب مرحوم آراسلي مي داند. بعيد است كارشناسان چنين مركزي فرق بين نسخه اصلي و شرح و ترجمه و معاصر كردن را ندانند. اين نظريات صرفاً براي تحريف تاريخ درخشان تركان است كمااينكه در ادامه جمله «كتاب دده قورقود علي لسان طايفه اوغوزان» و انتساب دده قورقود به تاريخ و ادبيات آذربايجان را به دلايل مضحك رد مي كند.
اثر ارزنده جديد در باب دده قورقود متعلق به جناب آقاي عزيز محسنی است که پيشتر با قلم ايشان آشنا بوديم. کار ايشان نوعی تدوين است. در ادبيات آذربايجان هنوز جای اين مقوله پر نشده است. تدوين قارا مجموعه بدست دکتر محمدزاده صديق را می توان اولين تدوين در آثار کهن آذربايجان ناميد. در ادامه نيز آقاي مهندس محمدصادق نائبي با تصحيح مجدد رسالات قارا مجموعه و نيز ترجمه فارسي رسالات ، گنجينه اي از لغات اصيل و ناب تركي را شكافته و به بحث اتيمولوژي پرداختند. اين تدوين بی نظير پس از نشر بخاطر آگاه نبودن عده ای از روش تدوين ، مورد اهانت و تنگ نظری قرار گرفت. اين گروه از افراد انتساب قارا مجموعه به شيخ صفی و نگارش رسالات توسط مريدان شيخ را تناقض می دانستند. در اثر ارزشمند جناب آقای محسنی نيز بحثهائی متنوع مربوط به دده قورقود در يک جا گردآوری شده است. نبايد آقای محسنی متهم به جعل دده قورقود شود. تدوين و تحقيق ايشان در ادبيات آذربايجان ماندگار خواهد بود.
ايشان کتاب خود را در 9 باب و مجموعاً در پنج بحث تدوين نموده اند. فصل اول با نام «دده قورقود دونياسی» مربوط است به قسمتی از کتاب «دونيا بير پنجره دير» اثر نويسنده نامی جمهوری آذربايجان «آنار». آقای محسنی الفبای آنرا به الفبای عرب برگردانده و 60% از کتاب خود را بدان اختصاص داده اند. آنار با قلم شيوای خود ، بحثي علمي در مورد تاريخ كتابت ، صورت شفاهي ، گويش آن ، نسخه هاي آن و نيز داستانهای آن انجام داده اند.
دو بحث بعدی مربوط به متن اصلی دو داستان از دده قورقود بنامهای «تپه گؤز» و «دلی دومرول» همراه با متون بازنويسی شده به شيوه معاصر ترکی آذری است. اينگونه کار تطبيقی قبلاً در مورد رسالات قارا مجموعه نيز مشاهده شده است . متن اصلي اين دو داستان و معاصر كردن آنها توسط ف. زينالوف و ص. عليزاده صورت گرفته و قبلاً در باكو چاپ شده است و آقاي محسني الفباي آنها را به عربي برگردانده اند. در واقع در اين دو داستان با حفظ امانت هم متن اصلی آورده شده و هم داستانها را به بيان امروزين آورده اند. شايد اگر کار مرحوم آراسلی و حتی نسخه نويسان اصلی چنين مي بود ، اکنون بهانه تراشی نمی کردند که مثلاً داستانها و واژگان مورد استفاده در دده قورقود متعلق به سده های اخير است.
ای کاش آقای محسنی در کنار اين کار ارزنده خود ، در انتهای کتاب فهرستی از اعلام و لغات دشوار را نيز می آوردند تا به دريای لغات ترکی آذری افزوده گردد. اتيمولوژی اين لغات و رسيدن به کنه لغات آذری از اهميت زيادی برخوردار است.کتاب دده قورقود دريای بيکرانی از لغات و اصطلاحات ترکی آذربايجانی است و لازم است کتابی مستقل مانند کتاب «قارا مجموعه از منظر واژه شناسی» کار تحقيقی و ارزنده آقای نائبی در اين باب نوشته شود.
آقای محسنی در ادامه تدوين خود در يک کار پسنديده و ستودنی تمام داستانهای 12 گانه دده قورقود را بصورت مختصر و مفيد مدون نموده اند. ايشان ضمن درک کامل از داستانهای دده قورقود ، 12 داستان را در 36 صفحه تلخيص و تشريح کرده اند بعبارتی هر کس که فرصت مطالعه داستانهای دده قورقود را ندارد ، می تواند خلاصه هر داستان و شرح آنرا بطور متوسط در 3 صفحه متوجه شود. مطالعه اين کتاب بالاخص اين قسمت به همه علاقمندان ادبيات آذربايجان پيشنهاد می شود.
دو صفحه مقدمه کتاب لغات الترک کاشغری با ترجمه دکتر دبيرسياقی زينت بخش انتهای اين تدوين است. البته اين بحث ربطي به بحث نخستين ندارد اما بهرحال فراموش نمي كنيم كه اين كتاب «تدوين» است. نزديک به هزار سال پيش ، شيخ محمود کاشغری که از ترکان خراسان بود برای آموختن زبان ترکی به اعراب ، لغتنامه ای نوشت که ترکی _ عربی بود و لغات ترکی را با شرح و معادلسازی عربی به اعراب می آموخت. قسمت عربی اين کتاب در سال 1375 توسط آقای دبيرسياقی به فارسی برگردانده شد و در واقع لغتنامه اي ترکی _ فارسی شد اما بخاطر ناآشنائی مترجم با آواها و لغات ترکی ، نگارش لغات ترکی و گاهی شرح آنها مشکلاتی برای خواننده ايجاد كرد. اخيراً کتاب لغات الترک کاشغری ديگربار و اينبار توسط دکتر محمدزاده صديق آماده چاپ شده است که با انتشار آن مشکل مذکور حل خواهد شد.
در انتهای کتاب ، اعلام مورد استفاده در تدوين تشريح شده و نهايتاً خلاصه ای از بحثهای مربوط به دده قورقود گردآوری شده است.
تلاش ارزشمند آقای محسنی در باب شناساندن دده قورقود به آذربايجانيان را ارج نهاده و اميد به گسترش تحقيقات و تدقيقات درباره اين کتاب را داريم. پا نهادن كتاب و تحقيقي نو در باب دده قورقود در تاريخ و ادبيات آذربايجان را تبريك مي گوئيم.
منبع: http://rezaravandoust.blogfa.com/86021.aspx
