ددهقوْرقود کيتابيندا عائيله ايلگيلري (بيرينجي بؤلوم)
حسين محمدخاني «گونئيلي»
بير خلقين فوْلکلورونا, او خلقين تاريخي دئيه بيلمهسک ده, اؤزونون و ابديّته قوْووشموش اوُلو بابالارينين ياشاييش و ياشانتيلارينين آري- دوُرو آيناسي کيمي قبول ائده بيلهريک؛ چوٍنکي هر خلقين فوْلکلورو, خصوصيله ده شيفاهي خلق ادبياتي, او خلقين ايناملاري, ديني اؤزهلليکلري, باجاريق و ياراديجيليقلاري, فيکير, دوٍشونجه و ياشانتيلارينين بوٍتون يؤنلريني گؤسترن بير وسيلهدير.
تاريخله فوْلکلورون آراسيندا قاباريق بير فرق ده واردير. او دا بودور کي, تاريخي يازان ايستهديگي شئيلري يازير, ايستهمهديگي شئيلري قلمدن سالير, همين يازديقلاريني دا اوْلدوغو کيمي دئييل, ايستهديگي کيمي يازير, آنجاق فوْلکلوردا کيمسه دخل- تصرّف ائتمهديکده, ال دگمهميش قالير و هر زاد اوْلدوغو کيمي گؤرونور.
ميللي- معنوي ثيروتيميز و وارليغيميزين چوْخ دگرلي گؤرونوشو اوْلان, دوٍنيا ادبياتي آراسيندا اؤلمز و گوٍنو- گوٍندن آرتيق پارلايان دده قوْرقود کيتابيندا, اوُلو بابالاريميز اوْلموش اوْغوز ائللرينين حياتي آچيق- آيدين گؤزه چارپماقدادير. همين کيتابدا عائيله و عائيله اوٍيهلري آراسيندا اوْلان ايلگيلر ده ماراقلي و ديقّته لاييقدير. بو زنگين اثرده عائيله و عائيله عوٍضولرينه او قدَر دَيَر وئريليرکي, اوْنلارين بيرينين يئرينين بوْش اوْلماسي عائيلهنين باشينين آلچاقليغينا و ائل آراسيندا حؤرمتسيزليگينه سبب اوْلور. اؤرنک اوْلاراق, ديرسهخان اوْغلو «بوُغاج» داستانيندا اوْخويوروق.
- باييندير خان ايلده بير دؤنه قوْناقليق وئرر و اوْغوز بگلريني يئمهيه, ايچمهيه چاغيراردي. بير گوٍن قوْناقليغا حاضيرليق گؤردوکده بير يئرده آغ چادير, بير يئرده قيٌرميزي چادير, بير يئرده قارا چادير قوُردورموشدو و قوُللوقجولارينا تاپشيرميشدي کي, گلن قوْناقلارين هانسي اوْغول آتاسي اوْلسا, اوْنو آغ چاديردا اوْتوردون, آلتينا آغ قوْيون يوٍنوندن قايريلميش کئچه سالين, آغ قوْيون اتي قوْوورماسيندان يئمهيينه گتيرين, قيٌزي اوْلاني قيٌرميزي چاديردا اوْتوردوب, قيٌرميزي کئچه آلتينا سالين و قيٌرميزي قوْيون اتي قوْوورماسيندان يئمهيينه گتيرين, اوْغلو- قيٌزي اوْلماياني قارا چاديردا اوْتوردون, آلتينا قارا کئچه سالين, قارا قوْيون اتي قوْوورماسيندا دا يئمهيينه گتيرين ! يئيرسه, يئسين, يئمرنسه دوُرسون گئتسين, ائولادي اوْلماياني آللاه تعالي قارغاييبدير, بيزده قارغاييريق.
همين قوْناقليغا گلن بگلرين بيرينين آدي «ديرسهخان» دير. ديرسهخان, اوْ گوٍنه قدر« اوْجاغي کور» قالميش, يعني آتا اوْلا بيلمهميشدير؛ بونا گؤره ده اوْغوزخانينين بوُيوردوغويلا قارا چاديرا بوُراخيلير و قارا کئچه اوٍستونده اوْتوردولور. بئله گؤرن ديرسه خان سبب سوْردوقدا, بايينديرخانين نه بوُيوردوغو اوْنا سؤيلهنير. بو سؤزلري ائشيدن ديرسهخان بايينديرخاندان کوٍسور و ايگيتلريله بيرگه اؤز اوْداسينا قاييدير.
ديرسهخان ائولاد آتاسي اوْلا بيلمهديگينين سببيني نه اؤز بوْينونا آلا بيلير, نه ده بعضي کيشيلر کيمي حيات يوْلداشينين بوْينونا سالير. قوْناقليقدان آجيقلي گلميشسهده, قاديني ايله آجيقلي دانيشمايير و اوْنو اينجيتمک ايستهمير, بلکه اوْنو خوْش ديلايله چاغيراراق, سؤيلهيير:
بري گل آي باشيمين بختي, ائويمين تختي,
ائودن چيٌخيب يئريينده سرو بوْيلوم,
قارا ساچي توْپوغونا سارماشانيم,
چاتما قاشلاري قوُرولو يايا بنزهيهنيم,
قوْشا بادام دار آغزينا سيٌغمايانيم,
آل ياناغي پاييز آلماسينا بنزهيهنيم,
خانيميم, داياغيم, توٍلهييم (ويقارليم) !
ديرسه خان بو سؤزلردن سوْنرا بايينديرخانين مجليسينده گؤروب – ائشينديکلريني آچيقلايير. و آتا- آنا اوْلماديقلارينين سببيني سوْرور. خان قيٌزي جواب وئرمهديگده, ديرسهخان عصبيلشير و بو دؤنه اوْنا آجيقلاناراق سبب سوْرور. همين ديرسهخانين بئله ايکي آياغي بير باشماغا سوْخاراق قادينينين فيکيريني اؤيرهنمک ايستهديگي بونو يئتيرير کي, اوْغوز ائللرينده فيکيريني بيلديرمهين قادين, دگرلي بير شئيي اسيرگهين کيمي قيٌمتلهنير.
ديرسهخانين قاديني اريني جوابسيز قوْيمايير و فيکيرينه اؤز مصلحتيني وئرير. او ديرسهخانا اوٍز توتاراق دئيير:
- ديرسهخان, منه آجيقلانما و بئله آجي- آجي سؤزلر دئمه, آت, دوه و قوْچ اؤلدوتدور, اوْغوز بگلرينه قوْناقليق وئر, آج گؤرسن دوْيور, يالين گؤرسن گئييندير, بوْرجلونو بوْرجوندان قوُرتار, بلکه بيزيم حاققيميزدا بيرينين دوُعاسي قبول اوْلا و آللاه بيزه بير ائولاد وئره.
ديرسهخان حيات يوْلداشينين سؤزو و مصلحتي ايله بؤيوک قوْناقليق وئرير, آجي دوْيورور, بوْرجلونو بوْرجوندان قوُرتارير, ياليني گئيينديرير و دوُعا ائلهتديرير. نهايتده آللاه تعالي اوْنلارا بير اوْغول وئرير.
همين اوْغلان بؤيويور, اوْن آلتي ياشيندا ايکن بير بوُغاني اؤلدورهبيلير. نتيجهده اوْغوز ائللرينين ديلرينه اويغون اوْلاراق, دده قوْرقوت گلير و بئله بير ايگيده اؤزل بير قايدا ايله اوْغلانا «بوُغاج» آد قوْيور. بوُغاج بگ, ياواش- ياواش آتاسينين قيٌرخ ايگيدينه اعتناسيز اوْلدوقدا, بو دوُرومل راضيلاشا بيلمهين ايگيتلر اوْنا تؤهمت ووُراراق, دئييرلر:
ديرسهخان, سنين اوْغلون ائله بير ايشلردن چيٌخير کي, هر بيرينين آز جزاسي اؤلومدور. او ديري قالسا, سنده آبير قوْيماياجاقدير و . . .
اوْنلار بير سيٌرا يالانلارلا ديرسهخاني اينانديرير و اوْغلونو اؤز اليله اوْولاقدا اوْخلاديرلار. اوْغلونو اوْخلاييب آتيندان سالميش خان, اوْولاقدان قاييدير. قاديني اوْنو قارشيلاديقدا, اوْغلونو آتاسينين يانيندا گؤرمهيير, بونا گؤره ده ارينه اوٍز توتاراق,- اوْغلاني نئيلهدين, اوْلمايا داغدان اوُچوردون, يوْخسا آسلانا, قاپلانا توُتدوردون, بلکه ده سئله وئردين ؟ ! و . . .
حيات يوْلداشينا هئچ واخت يالان سؤيلهمهين و يالان ساتماق ايستهمهين ديرسهخاندان حيات يوْلداشي هئچ بير جواب آلماديقدا ائوه قاييدير و قيٌرخ اينجه قيٌزي يانينا ساليب آت مينير, سيلاح گؤتورور و اوْولاغا گئدير. اوْغلونو اوْخلانميش گؤرور, باشيني ديزي اوٍستونه آلير. آغلايير, سيٌزلايير و اوْغلاني سسلهيير, اوْغلان اؤزونه گلير, گؤزونو آچير و نييه, نئجه يارالانديغيني آناسينا بيلديرهرک دئيير:
آنا, آغلاما, منه بو يارادان اؤلوم يوْخدور, من آتدان دوٍشنده خيضر پيغمبر باشيم اوٍسته گليب, اوٍچ دؤنه ياراما ال چکيب دئدي:
- سنه بو يارادان اؤلوم يوْخدور, بو شرط ايله کي آنان سوٍدو ايله داغ چيچگيندن بو يارايا مرهم قوْيولا !
بو سؤزو ائشيدن آنا امجگيني سيٌخير, سوٍد گلمهيير. نهايت اوْنا نئجه ضربه ووُرور و اوْن آلتي ايل اوشاق آغزينا سالينماميش و سوٍدو اوْلماميش امجکدن سوٍدايله قان قاريشيق گلير. قيٌزلارين داغلاردان ييٌغديغي چيچکلرله آنا سوٍدوندن مرهم قاييرير و اوْغلانين ياراسينا باغلاييرلار.
طبيعيدير کي اوْن آلتي ايل سوٍدو اوْلمايان امجک بو تئزليکده سوٍدو گلمز, آنجاق اوْغوز ائللرينده حاکيم اوْلان عائيلهوي و آتا- آنا آراسيندا اوْلان سئوگي بو طبيعي قانونو پوْزور يعني هئچ بير درمان ايله ساغالماق بيلمهين اوْخ ياراسي آنا سوٍدوندن قايريلميش درمان ايله ساغالا بيلير.
عاغيللي- باشلي قادين ياخشي باشا دوٍشور کي, سوُ هاياندان بوُلانميش و او قيٌرخ نامرد ايگيت, ديرسهخانا ائله سالانلار سؤيلهيه بيلميشلر کي, ديرسهخان ائلين حؤرمتيني ساخلاماق و اؤز آبيريسيني قوْروماق اوٍچون, دوُعا- ثنا و نذير- نياز ايله تاپديغي اوْغلونو اؤلدورمهيه حاضير اوْلموش, آتا- بالا محبتيني آياقلايا بيلميشدير, بونا گؤره ده اريني قيٌنامايير و اوْغلونو گؤتوروب ائوه گتيرير, اوْنو طبيبلره تاپشيراراق, آتاسيندان گيزلهدير. اوْغلانين ياراسي ساغالير و يئنه ده آتا مينه بيلير, سيلاح گؤتوره بيلير, اوْوا گئده بيلير.
آتاسينين قيٌرخ يالانچي, تؤهمت ووُران و يالتاق ايگيدي اوْغلانين ساغ قالديغيني دوُيدوقدا, قوْرخويا دوٍشور و آرخايين اوْلورلار کي, اوْغلونو اؤلموش بيلن ديرسهخان اوْنو ساغ گؤروب- دانيشديرسا, اوْنلارين بوٍتون يالانلاري اوٍزه چيٌخاجاق و خان اوْنلارين هاميسيني اؤلدورهجکدير.
بونا گؤره ده بو فيکيره دوٍشورلر کي, اوْغلونون ساغ اوْلدوغونو بيلمهميش و اوْنونلا گؤروشمهميش, ديرسهخاني بير يوْل ايله ياخالاييب قوْللاريني داليدان باغلاييب, آپاريب اوْغوز دوٍشمنلرينه ساتماقلا هم جانلاريني اؤلومدن قوُرتارسينلار هم ده وار- دؤولته چاتسينلار.
نهايت بو ايشي گؤرورلر. بير گوٍن ديرسهخاني ياخالاييب, ال- قوْلونو باغلاييب دوٍشمنلره ساتماق مقصديله يوْلادوٍشورلر. ديرسهخانين عاغيللي- باشلي حيات يولداشي اوْلوب- اوْلاجاغي باشا دوٍشوب, اوْغلونون يانينا گليب دئيير:
اوْغول, آتان قيٌرخ ايگيدينين يالانلارينا اينانديغي و منليگيني ساخلاسين دئيه, سنه قيٌيديسا, سن اوْنا قيٌيما, گئت آتاني اوْنلارين اليندن قوُرتار!
اوْغلان, آناسينين فرمانيايله, اؤزونون قيٌرخ ايگيديني ده گؤتوروب, يالنيز اوْغوز ائلينين حؤرمتيني و اؤزونون منليگيني قوْروماق مقصديله اوْغلونا اوْخ آتان آتاسينين نامردلريني, ايزلهيير, داليدان اوْنلارا ياخينلاشديقدا, يوْلداشي اوْلان اؤز ايگيتلريني بير دالدا يئرده قوْيور, اؤزو تک باشينا آتيني چاپير و بير يئرده يئمک- ايچمکده اوْلان او نامردلره چاتير. اوْنلار اوْغلاني تانييير, آنجاق اوْغلونو اؤلموش بيلن, ايندي ده اؤز ايگيتلرينين اسيري اوْلان ديرسهخان بئله دوٍشونورکي, بو ايگيت اؤزگه اوْغلودور, آنجاق يازيغي گلهرک اوْنو قوُرتارماغا گليبدير و شوبههسيز کي, بير ايش گؤره بيلمهميش اؤلدورولهجکدير. بونا گؤره ده اوْنو چاغيريب دئيير:
آي اوْغلان, اؤزونو اؤلومه وئرمه, من رحم ائلهمهلي آدام دئييلم, من اوْغلومو اؤلدورموشم و اوْنون ناحق قاني مني توتوبدور.
ديرسهخانين بو سؤزلريندن بئله آنلاشيلير کي, اوْغوز ائللرينده, اؤزلليکله عائيلهيه ظوٍلم ائلهمک و عائيله عوٍضوونو اؤلدورمک نه قدر آغيردير. بونا گؤره ده اوْغلونو اؤلدورموش بير آتا, بئله بير دوُرومدا اؤلدورولمهسينه راضيليق وئرير و اجازه وئرمهيير کيمسه اوْنون هارايينا چاتسين؛ آمما اوْغلان اوْنون جانينا قيٌيميش آتاسينين اؤلومونه راضيليق وئرمهيير, اوُزاقدا داياناراق اوْنون فرمانيني گؤزلهين ايگيدلرينه ايشاره ائدير. قيٌرخ جوان ايگيد آللاه طرفيندن نازل اوْلان بلا کيمي او قيٌرخ نامردين باشينا تؤکولور, بير آغير ساواش باش وئرير. او نامردلرين بعضيسي اؤلور, بعضيسي ايسه يارالانير و يا ياخالانير. اوْغوز بگي ديرسهخان قوْرتولور, اوْغلونون ساغ اوْلدوغونو بيلير. اؤپوشور, گؤروشور, بيرليکده يوُرد- يوُوالارينا دؤنور, يئني و شن بير حياتا باشلاييرلار.
ددهقوْرقود کيتابينين فوْلکلوروموزدا کي ائتگيلري.
حسين محمدخاني «گونئيلي»
بو مقاله۱۳۷۶- جي ايلده وارليق درکيسينين ياي و پاييز فصيللري نوٍمرهسينده چاپ اوْلموشدور.
فوْلکلور دئديگين خلق ياراديجليغي و قديم دؤورلرده خلقين داشديغي فيکيرلر, دوٍشونجهلر, ايناملار, آرزولار, سئوگيلر, نيفرتلر باجاريلار و گؤر- گؤتورلرين گؤرونوشودور.
دئمک بير خلقين فوْلکلورونو اؤيرنمکله, اوْنون کيمليگيني اؤيرنيريک. فوْلکلور خلقدن قايناقلاناراق عموم خلقه, اؤزلليکله ده علم و هوٍنر يارادانلارا آرتيق ائتگي بوُراخير. اؤرنک اوْلاراق, فوْلکلوريک اثرلريميزين لاپ اؤنمليسي اوْلان ددهقوْرقود کيتابي ياشاديغيميز دؤورده بير چوْخ هوٍنر خاديملرينه ايلهام قايناغي اوْلدوغو کيمي, گئچن نئچه يوٍز ايلده يارانميش شيفاهي خلق ادبياتيميزادا درين تأثير بوُراخميشدير.
بيز بوُ تأثيري چوْخلو داستانلاريميزدا گؤرهرک, نئچهسينه ايشاره ائتمک ايستهييريک.[1]
ددهقوْرقود کتابيندا اوْخودوغوموز«بامسي بئيرَک»بوْيونون,«عاشيق غريب- شاه صنم»بوْيونا بوُراخديغي تأثيرلري آشاغينداکي ميثاللاردا آرچيق- آيدين گؤرمک اوْلور.
«باي بورابگ»-ين اوْغلو بامسي بئيرَک, «باي بئجان بک قيٌزي», «باني چيچک» ايله آداخلي ديرلار. اوْنلار توْي ائدرکن دوٍشمنلر بئيرَگي اوْغورلاييب آپارير. اوْن آلتي ايل اوْنون اؤلوسوندن, ديريسيندن خبر اوْلمايير. نهايتده باني چيچگي آلماق ايستهين يالانچي اوْغلو يالينجوق, بئيرَگين اؤلوم خبريني گتيرير. قيٌز آداملاري اوْنون بوُ يالان سؤزونه ايناناراق, قيٌزي اوْنا وئريرلر. بوُنو دوُيان اوْغلان آتاسي, آل- وئرچيلري چاغيريب دئيير:
اَده بازرگانلار گئديب شهردن- شهره, اؤلکهدن- اؤلکهيه کئچين, بئيرگين اؤلوسوندن- ديريسيندن بير خبر گتيرين!
بازرگانلار حاضيرلانيب«بايبورد» قالاسينا ساري يوْلادوٍشورلر. نئچه گئجه- گوٍندوز يوْل گئتديکدن سوْنرا اوْ قالايا چاتيرلار. اوْ گوٍن کافرلرين بايرام گوٍنو ايميش. بوُنا گؤره بئيرَگي دوُستاقخانادان چيٌخاريب, اؤز مجليسلرينده قوْپوز چالديريرديلار. اوُجا چارداقدا قوْپوز چالماقدا اوْلان بئيرَک اوْرايا گلن آل- وئرچيلري گؤردوکده, اوْنلاردا بئله خبر آلير:
« آلان- آلچاق هاوا يئردن گلن آرغيش!
بگ بابامين, قادين آنامين سوْوغاتي آرغيش!
آياغي اوُزون شاهباز آتا بينن آرغيش!
اوٍنوم آنلا, سؤزوم دينله آرغيش!
قالين اوْغوز ايچينده اوْلاش اوْغلو سالور قازاني سوْرار اوْلسام, ساغمي آرغيش!
قيٌيان سلجوق اوْغلي دَلو توْنداري سوْرار اوْلسام, ساغمي آرغيش؟
آغ ساققاللو بابامي, آغ بيرچکلو آنامي سوْرار اوْلسام, ساغمي آرغيش؟
گؤز آچوبان گؤرديگيم, کؤنولـله سئوديگيم, باي بئجان قيٌزي باني چيچک ائودهمي آرغيش, يوْخسا گؤردامي آرغيش؟»
اوْنلار بئله جاواب وئريرلر:
«- قيٌيان سلجوق اوْغلي دلو توْنداري سوْرار اوْلسان, ساغدير بامسي.
«قارا گوٍنه» اوْغلي«بوُداغي» سوْرار اوْلسان, ساغدير بامسي.
آغ ساققاللو باباني, آغ بيرچکلو آناني سوْرار اوْلسان, ساغدير بامسي.
آغ چيٌقاريب, قارا گئيديلر سنين اوٍچون بامسي.
يئددي قيٌز قارداشين يئددي يوْل آييرديندا آغلار گؤردوم بامسي...
گؤز آچوبان گؤردوگون, کؤنول وئريب سئوديگين باني چيچک کيچيدوٍگونين ائلهدي, اوُلو دوٍگونينه وعده قوْيدي.»
عاشيق غريب- شاهصنم داستانيندا ايسه, اوْخويوروق کي:
«حلب» شهرينده پوُل قازانماغا گئدن عاشيق غربيبين ده آداخليسي اوْلان شاهصنمي, «شاه وَلَد» آدلي بير اوْغلانلا ائولنمهيه مجبور ائديرلر. بوُنا گؤره ده شاهصنم و عاشيق غريبين آنا- باجيسي«محمود سوداگر»ي «تيفليس» شهريندن حلب شهرينه گؤندرهرک, اوْلوب- اوْلاجاغي غريبه بيلديرمک ايستهييرلر. بورادا شاهصنمين ديليندن اوْخويوروق:
«يئددي ايل دئميشدي, وعده توٍکهنير
خواجه, دور, سفر ائت روم ائللرينه !
هـــارداسا سن منـــه بير خبر گتير !
سفــر ائت حلبـه, شـام يوْللارينا !
***
درد- غــم الينـــدن گلــميشم دادا
فلک وئــردي جـاوان عؤمرومو بادا
تبريزه, ميصيره, اوُرمـــو, بغـــدادا,
قوُش اوْلوب, قوْنگونــان منزيلرينه!»
سوداگر گليب حلب شهرينده غريبي تاپير. محمود سوداگري گؤرن عاشيق غريب اوْندان سوْروشور:
«باشينا دؤنــدويوم گـوٍل اوٍزلو خوْجا!
آنامي, باجيمـي سن نئجه گؤردون؟
آلــلاه ائتسين اوٍزون آغ, باشين اوُجا !
آنامي, باجيمـي سن نئجه گؤردون؟»
سوداگر جاواب وئرير:
«آمان اوْغلان, فرياد اوْغلان, داد اوْغلان!
اوْنلارلا صنمــي عـــزالي گؤردوم
سني تاپديم, گـؤولوم اوْلدو شاد اوْغلان!
هر اوٍچونو باشي قــارالي گؤردوم.»
غريب:
«سن گلنــده يوْخسا داغلار قارايدي؟
آچيلمازدي منيم گؤولوم تارايدي.
مگر«صنم»آدلي بير قيٌز وارايدي؟
آنامي, باجيمي سن نئجه گؤردون»
محمود سوداگر:
من گلنده گؤردوم يارين حاليني
يوْلدا خرج ائيلهديم اوْنون ماليني
توُتموشدو بير ننه- قيٌزين اليني
هر اوٍچونو باشي قارالي گؤردوم»
گؤردويونوز کيمي هر ايکي داستاندا اوْغلانين آردينجا گؤندريلن تاجيردير. هر ايکي داستاندا اوْغلان اؤز عائيلهسينين حاليني سوْرماقلا برابر, آداخليسينين اؤلوب- اؤلمهمهسيني سوْروشور؛ هر ايکي داستاندا تاجير, اوْغلانين آنا- باجيسينين و آداخليسينين يامان حاليندان خبر وئرير و ساييره. . .
ها بئله بامسي بئيرَک آداخليسينا توْي ائديلن گوٍن گليب, اوْغوز ائلينه چاتارکن, گؤرور کي اوْنا وفالي قالان چوْبان دوْستلاري يوْلون اوٍستونه داش ييٌغماقداديرلار. بئيرَک اوْنلارا تانيشليق وئرمهيير, آمما اوْنلارين گؤردويو بوُ ايشدن تعجوبلهنهرک سوْروشور:
«مَره چوْبانلار! بير کيشي يوْلدا داش بوُلسا, يابانا آتار, سيز بوُ يوْلدا بوُ داشي نئچون ييٌغارسيز؟»
چوْبانلار ايسه تانيماديقلاري جاوانا بئله جاواب وئريرلر:
«- بگيميزين بير اوْغلي واردير. اوْن آلتي ييٌلدير کيم, اؤلوسي, ديريسي
خبرين کيمسه بيلمز. يالانچي اوْغلي يالانجوق دئرلر, اؤلوسي خبرين
گتوردي؛ آداخليسين آنا وئرر اوْلديلار. گلور بوُندان کئچر, اوُراليم
آني(اوْنو), آنا وارماسون, تايينا, توُشونا وارسون!. . . »
عاشيق غريب ده حلب شهريندن قاييديب تيفليسه چاتاندا, (گوٍج ايله شاه ولده آلينان) شاهصنمايله شاهولدين توْيو باشلانيردي. غريبين«حيدر»آدلي سئويملي دوْستو بو توْيو پوْزماق اوٍچون, بير بئل گؤتوروب شهرين قيٌراغيندا اوْلان بؤيوک مئيدانا سوُ باغلايير و بير شئي اکيلمهميش مئيداني سوُوارماقدايدي کي, عاشيق غريب گليب, اوْرايا چاتير. اؤزونو تانيتديرمايير, آنجاق بو بير زاد اکيلمهين و وَرهک کوْللاري بيتميش يئري سوُوارماغيندان تعجوبلنهرک سوْروشور:
«منه سؤيله حيدر قـارداش نئچون وَرهک سوُواريرسان؟
سنه قوُربان بو جان, بو باش نئچون وَرهک سوُواريرسان؟
***
منيم ياريم اوْلوب مستـان ســؤزلريم ديللرده دستان
بو نه باغدير, نه ده بوْستان نئچون وَرهک سوُواريرسان؟
نهايتده بللي اوْلور کي, تيفليس شهرينين دبينه اساساٌّ, هر توْي ائلهين اوْغلان, توْي گوٍنو گليب اوْ مئيداندا آت اوْينادار. حيدر قارداش ايستهيير کي, گوٍجايله شاهصنمي آلان شاهولد, اوْ گوٍن گليب, همين مئيداندا آت اوْيناداندا, آتي باتلاغا باتا و شاهولدي يئره چيٌرپيب اؤلدوره و يا بير حالدا سالاکي, عاشيق غريب گليب چاتانا کيمي, شاهصنمي ائوينه آپارا بيلمهيه.
بوُرادا گؤروروک کي, بامسي بئيرَک بوْيوندا چوْبانلارين يوْلاداش ييٌغمالاري, حيدر قارداشين مئيداني باتلاغا چئويرمهيينده, تاماميله عکس اوْلموشدور.
يئنه ده بامسي بئيرَک آتاسينين اوْباسينا گلديکده, باجيلاري اوْنو گؤرهرک, تانيمايان کيمي, عاشيق غريب ده اؤز ائوينه گلديکده, آنا- باجيسي اوْنو تانيمايير. نهايتده بامسي بئيرَگين آتاسينين ايشيقدان دوٍشموش گؤزلري, بامسينين«سئرچه»بارماغينين قانيندان سورتمکله آچيلان کيمي, غريبين آنا- باجيسينين دا غريبين فراقيندا آغلاماقدان کوْر اوْلموش گؤزلري, غريبين گتيرديگي, امام علي(ع)نين آتينين آياغينين توْرپاغيندان سوٍرتمکله آچيلير و ساييره. . .
همين داستانين تأثيريني تکجه عاشيق غريب, شاهصنم سؤلجگينده دَييل؛ بلکه بير نئچه آيري محبّت داستانلاريميزدا دا چوْخ ياخشي نمونهلره, راست گلمک اوْلور. مثلاٌّ: سؤزو گئدن بامسي بئيرَک«بوْز آيغيرينا» مينيب اوْوا چيٌخير و اوْولاقدا گؤردويو کئييکلرين بيريني قوْوا- قوْوا گتيرهرک, گؤي چاييرين اوٍزَرينده قوُرولموش قيٌرميزي بوْيالي چاديرين يانينا چاتير. اوْ چادير باي بئجان قيٌزي باني چيچگين چاديريدير.
بامسي بئيرَک جئيراني, يييهسيني تانيماديغي چاديرين قاباغيندا اوْولاياندا چاديردان باخان باني چيچگين گؤزو اوْنو توُتور. اوْ بئيرَگين, بئيرَک ده اوْنون کيم اوْلدوغونو اؤيرنديکده, بير- بيريله سئويشير, ائولنمک قرارينا گليرلر.
مشهور فوْلکلوريک داستانلاريميزدان اوْلان«شاه اسماعيل- گولعذار» سؤلجگينده ده بونا بنزهر بير صحنهايله راستلاشيريق. شيخ نوهسي اسماعيل«قمر داي»آدلي آتينا مينهرک چيٌخير. اوْولاقدا بير جئيران گؤرور. اوْنون آردينجا آت سالير. اوْنو قوْوا- قوْوا شيرازدان موُغانا کؤچموش خواجه رشيدين اوْباسينا ياخينلادير. خواجه رشيدين قيٌزي گوٍلعذارين چاديرينين ياخينيندا جئيراني اوْخلايير. يارالي جئيران اؤزونو گوٍلعذارين چاديرينا سالير. اوْوونو ايتيرميش شاه اسماعيل دا چاديرا ياخينلاشيب سسلهنير:
«قوْوا- قوْوا بير جئيراني گتيرديم ايتيرديم بوُرادا بير شيکار يئري»
بو سؤزو ائشيدن گوٍلعذار قاراواشلاري ايله بيرليکده چاديردان ائشيگه چيٌخير. اوْغلان گوٍلعذاري گؤرهنده, اونا ووُرولور و سؤزونون داواميندا بئله سؤيلهيير:
«ايتيرديم جئيراني, تاپديم مارالي اوْلدولار جئيرانا حاشاکار, يئري!»
بو سؤزون جاوابيندا قيٌز سؤيلهيير:
«بير اوْوچونون اوْوو گئــده يارالي اوْنون نئجه گلر صبري, قرالي(قراري)
ايتيردين جئيراني, تاپدين مارالي اوْرتاليغا قــوْياق بيــر ايلقار, يئري!
............................................................. ..............................................................»
نهايتده بوُنلار دا بير- بيريله تانيش اوْلدوقدان سوْنرا آداخلاشيب, ائولنمک قرارينا گليرلر.
بامسي بئيرَک بوْيوايله شاهاسماعيل سؤلچگينده بير- بيرينه بنزهين جهتلر بوُنونلا توٍکنمهيير. بامسي بئيرَک ايله باني چيچک آداخلانيرکن اوْخ آتماق, آت چاپماق و گوٍلشمک ياريشينين صحنهلري, شاهاسماعيل ايله«عرب زنگي»نين دؤيوشمک و گوٍلشمک صحنهلرينده ده اؤز عکسيني تاپميشدير. ائله همين صحنهلرين تاييني«وَرقا- گوٍلشن, ياسمن» سؤلجگينده ده گؤره بيليريک, يعني ياسمن وَرقانين گوٍجونو, دؤيوشجولويونو و قوْچاقليغيني سيٌناديقدان سوْنرا, اوْنونلا ائولنمهيه مئيل گؤسترير.
همين بامسي بئيرَک بوْيوندا بگلر دوُعا ائدهرک آللاهدان اوُشاغي اوْلمايان«باي بوُرا بگه»بير اوْغول ايستهديکده, «باي بئجان بگ» ده اوْنلارا دئيير:
«- بگلر, بنيم دخي حقّيمه بير دوُعا ائلهيين, آللاه تعالي بانادا بير قيٌز وئره!»
بگلر اوْنا دا دوُعا ائلهديکدن سوْنرا, اوْ بير داها بگلره دئيير:
«- بگلر, آللاه تعالي بانا بير قيٌز وئرهجک اوْلورسا, سيز تانيق اوْلون, بنيم قيٌزيم«باي بوْرا بگ» اوْغلينا بئشيک کرتمه ياوُوقلو اوْلسون!»
باي بورا بگين اوْغلو ايله باي بئجان بگين قيٌزينين هله بئشيکده اوْلدوقدا آداخلانماسي کيمي حاديثهلره آيري- آيري دستانلاردا دا راست گليريک. اؤرنک اوْلاراق, «طاهار ميزره- زؤهره» سؤلجگينده بئله دئييلر:
«يئر آوان» شهرينده ياشايان«احمد سوداگر»ايله«حاتم سوداگر» بو قرارا گليرلر کي, بيرينين اوْغلو, بيرينين ده قيٌزي اوْلسا, اوْنلاري«گؤبک کسمه» آداخلي ائدهلر و بئله ده اوْلور, يعني احمد تاجيرين بير اوْغلو, حاتم تاجيرين بير قيٌزي اوْلور. اوْغلانين آدي«طاهار ميرزه», قيٌزين آدي زؤهره قوْيولور و ائله اوْ گوٍندن اوْنلاري بير- بيرينه آداخلي ائلهييرلر. «ورقا» ايله «گوٍلشن» و صئيديايله پري داستانلاريندا دا آداخلاشما حئکايهسي گؤسترديگيميز اؤرنکلرله هئچ ده فرقلري دَييلدير.
ددهقوْرقود کيتابيندا گؤرونن بعضي اخلاقي موضوعلارين دا بير سيٌراسيني باشقا فوْلکلوريک داستانلاريميزدا گؤره بيليريک. مثلاٌّ:
اثرين بيرينجي بوْيو ساييلان«ديرسهخان اوْغلو بوُغاجخان» بوْيوندان اؤيرَنيريک کي, اوْجاغي کوْر اوْلان ديرسهخان بايينديرخانين قوْناقليغينا گئيکده, بايينديرخانين قوُللوقچولارينين اوْجاغي کوْر آداملار بارهده سؤز و داورانيشلاريندان قلبي سيٌنير. اوْ ائوينه قاييديب, باشينا گلني قادينينا سؤيلهيرکن. قاديني اوْنا بئله بير اؤنرگه وئرير:
- « آتدان آيغير, دوهدن بوُغرا, قوْيوندان قوْچ اؤلدورگيل, ايچ اوْغوز, ديش اوْغوز بگلرين اوٍستينه ييٌغناق ائتگيل, آج گؤرسن تؤيورگيل, ياليٌنجوق گؤرسن, توْناتگيل, بوْرجلويي بوْرجيندان قوُرتارگيل, دَپه گيبي آت ييٌغ, گؤل گيبي قيٌميز ساغدير, اوُلو توْي ائله, حاجت ديله, اوْلا کيم, بير آغزي دوُعالينين آلقيشي ايله تانري بير يئتمان عيال وئره. . . »
آروادينين اؤنرگهسيني بَيهنن ديرسهخان آتلارين, دوهلرين و قوْيونلارين ارککلريندن اؤلدورور. ايچ اوْغوز و ديٌش اوْغوز بگلريني قوْناق چاغيرير. آج گؤرور, دوْيورور, چيٌلپاق گؤرور, گئييم وئرير, بوْرجلونو بوْرجوندان قوُرتارير, تپه ييٌغينليقدا ات توْپلايير, گؤل دوْلوسو قَدَر سوٍد ساغديرير و بؤيوک قوْناقليق وئرير, حاجت ايستهيير و بير آغزي دوُعالينين دوُعاسيايله آللاه اوْنا بير اوُشاق وئرير.
بوُ حئکايهنين تاييني«کلبي- حوُريزاد» داستانيندا گؤروروک؛ بئله کي, ايکي قارداش اوْلان«آلماز» سوداگر ايله «سالماز» سوداگرين هئچ بيرينين اوُشاغي اوْلموردو. بونا گؤره ده بو ايکي قارداش بو فيکره دوٍشورلر کي, يئددي گئجه- گوٍندوز قوْناقليق وئرهلر, آجلاري دوْيورالار, يالينلارا گئييم وئرهلر, بوْرجلونو بوْرجوندان قوُرتارالار و آللاهدان ايستهيهلرکي, آللاه اوْنلارين هر بيرينه بير ائولاد وئره.
بئله ائلهديکده, او قَدَر چکمهيير کي, بيرينين بير اوْغلو, بيرينين ده بير قيٌزي اوْلور. اوْغلانين آديني«کلبي»قيزين آديني«حوُريزاد»قوْيورلار.
ها بئله«نجفخان- ماهجمال»داستانيندا دا آل- وئرچي اوْلان سوٍدئفکيشي حيات يوْلداشي اوْلان«بوُلور»خانيمين سؤزو ايله قيٌرخ جوٍمعه آخشامي قوْناقليق وئرير, قلبي سيٌنقلارين قلبيني اله گتيرير, آجا يئمک, يالينا گئييم وئرير, بوْرجلونو بوْرجوندان قوُرتارير. نتيجهده اوْنون بو ايشلريندن خوْشو گلن تانري اوْنا بير ائولاد وئرير, قاديني بوُلورخانيم بير اوْغلان دوْغور. بو اوْغلانين آديني«نجف» قوْيورلار.
يئنهده «نوروز- قنداب» سؤلجگينده گؤروروک کي, ائولادسيزليق غم- غصهسيندن خستهلهنن«کريم پاشا» قاپي- قوْنشو و قوْهوم- اقربانين اؤنرگهسيله آجلاري دوْيورور, چيٌلپاقلارا گئييم وئرير, بوْجلونو بوْرجوندان قوُرتارير و قوُللاريني آزاد ائدير. بونا گؤره ده آللاه تعالي اونا بير اوْغول وئرير کي, آديني «نوروز» قوْيور.
«ورقا ايله گوٍلشن» داستانيندا دا گؤروروک کي, خلخاللي«احمد سوداگر» ايله «محمود سوداگر»صدقه وئرمک, آجا يئمک, چيٌلپاغا گئييم وئرمکايله اوْغول- قيٌز آتاسي اوْلا بيليرلر.
ددهقوْرقود داستانلاريندا اوْلدوغو کيمي کوْراوْغلو داستانلاريندا دا هر داستان بير قهرمانين آدينادير. کوْراوْغلو داستانيندا نيگارين گتيريلمهسي ددهقوْرقوداکي ساري دوْنلو سلجان خاتونون قانتوُرالي واسيطهسيله گتيريلمهسينه بنزهيير. ددهقوْرقود کيتابيندا قهرمانلارين چوْخونون آتينين, اؤزونه مخصوص آدي واردير مثلاٌّ: قازان بگين آتي قوْنور آت, دلي دوْندارين آتي قاشقا آيغير, بامسي بئيرَگين آتي بوْز آيغير آدلانير, کوْراوْغلو داستانلاري, ها بئله شاه اسماعيل داستاني و بعضي باشقا داستانلاردا دا آتلارين اؤزل آدي واردير مثلاٌّ: کوْراوْغلو دا قيٌر آت, دوُر آت شاهاسماعيلداقمر داي و. . .
سؤزون سوْنوندا بونو دئمهليييک کي, ددهقوْرقود کيتابينين, فوْلکلوروموزدا کي تأثيري, دئديکلريميزدن قات- قات آرتيقدير و انشاءالله يئنه ده بوُ ساحهده دانيشاجاييق.
------------------------------------------------
[1] - منيم بو مقالهده ايشاره ائدهجهگيم فوْلکلوريک داستانلار اوْرتا ايران توٍرکلري واريانتلاريديرکي, هلهليک چاپ و نشر اوْلماميشلار بو اثرلري توْپلايان رحمتليک علي کمالي, ترتيب و تنظيم ائدنلريده (بو سطيرلرين يازاني) ح. م. گوٍنئيلي اوْلموشدور.
دده قورقود کيتابينا بير باخيش
حسين محمدخاني «گونئيلي»
بو مقاله شمس تبريز نشريهسينين ۸۳- جو ساييندا چاپ اوْلموشدور.
دوٍنيا ادبياتي سماسينين پارلاق اوْلدوزلارينين بيري ساييلان دده قوْرقود کيتابي ۱۸۱۵- ينجي ايله قدر کيمسهيه تانينماميشدير. همين ايلده آلمانلي مستنشرق و «ميصر شناس» «ديتس» آلمانيانين درئسدئن شهرينده «کرال» کيتابخاناسيندا بو کيتابي گؤروب و همين کيتابين داستانلاريندان اوْلان «تپهگؤز» بوْيونو ترجمه ائديب يايماقلا, کيتابين تانينماسي باشلانميشدير. همين زماندان اثري اؤيرهنمهيه, تدقيق و ترجمه ائتمهيه و اوْنا اساساٌّ چئشيدلي اثرلر يازماغا, شعر و منظومه ياراتماغا يؤنلميشلر.
کيتابين اوٍستونده «کيتاب دده قوْرقود عليلسان طايفه اوْغوزان (يعني اوْغوزلار ديلينده اوْلان دده قوْرقود کيتابي) و سوْنوندا «تمت» و اوْنون آلتيندا اوٍچ دنه بير- بيرينين آلتيندا يئرلهشن «۴» دؤرد علامتينه بنزر علامتلر يازيلميشدير. بيزه بئله گلير کي. «تمت» يعني باشا چاتدي سؤزوندن سوْنرا يازيلان بو علامتلر ۴۴۴ عدديني تشکيل ائدير و اثرين هـ. ق. ۴۴۴- نجو, يعني هجري شمسي ۴۳۱- ينجي ايلده يازيلديغي و يا باشقا بير اثردن کؤچورولدويو گؤستريلير.
دده قوْرقود کيتابي توٍرک دوٍنياسينين ادبي ميراثي و معنوي ثروتي اوْلاراق آذربايجان خلقي ايله داهادا دوْغمادير؛ يعني ديلي آذربايجان توٍرکجهسينه داها آرتيق ياخين و اثرده آدلاري گئدن يئرلرين چوْخو آذربايجان توْرپاقلاريندا, شرقي آنادولودا و همين اؤلکهلره قوْنشو اوْلان توْرپاقلاردادير.
اوْن ايکي بوْي و بير موٍقدّيمهني ايچينه آلان دده قوْرقود کيتابيندان بو گوٍنه قدر اوٍچ اَل يازما نوٍسخه تاپيلميشدير. تأسّوٍفله بو نوٍسخهلرين هر اوٍچو ايندي آروپا اؤلکهلرينده ساخلانيرلار. اوْنلارين ايچينده «دِرئسدن» «کرال» کيتابخاناسيندا اوْلان نوٍسخه مکمّل يعني اوْن ايکي بوْيو ايچينه آلميش, واتيکان و بئرلين نوٍسخهلرينين هر بيرينده يالنيز آلتي بوْي يئرلشميشدير. دِرئسدن نوٍسخهسينده يئرلهشن اوْن ايکي بوْيون ايکيسي سئوگي و محبت داستاني, ايکيسي اساتيري و افسانهوي داستان, سکگيزي ايسه حماسه و قهرمانليق داستانيدير.
چوْخ قديم دؤورلرده يارانميش, ديلدن- ديله, آغيزدان- آغيزا دوْلاشان دده قوْرقود بوْيلاري بعضي عاليملرين فيکيرينجه, تخمياٌّ مين ايل بوُندان اوّل قلمه آلينميشديرسا, بوْيلاردا حاکيم اوْلان دوٍشونجهلر چوْخ ايرهليلهميش و يئتگين, اخلاق و داورانيشلار چوْخ گؤزل و اؤيرهديجي, آرزو و ايستهکلر چوْخ يئرلي دوُعالار دا چوْخ درين مظمونا ماليکدير.
بعضاٌّ ده اوْغوزنامه آدلانان دده قوْرقود بوْيلاري مالدارليقلا کؤچري حيات سوْرن قهرمان, قوْچاق و باشي اوُجا اوْغوز ائللرينين عادت- عنعنعهلرينين, اخلاق و داورانيشلارينين, اينام و دوٍشونجهلرينين دوُم- دوُرو آيناسيدير.
بو زنگين معنوي ميراثيميز گئچن ايکي عصره ياخين موٍدّتده چوْخ اؤلکهلرده اؤزلليکله توٍرکيه و آذربايجانين قوُزئي حيصهسينده گئنيش ميقياسدا تانيتديريلميش و اوْنون اوٍزرينده چوْخلو سئناريو, رومان, شعر, پوْئما, و سايره يازيلميشديرسا, جنوبي آذربايجاندا عموم خالق اوْ ياندا قالسين, بير چوْخ شاعير, يازيچي, عاشيق, سئناريست و سايره ده بو اثري اصلاٌّ و يا گرکن قدر تانيماغا ايمکان تاپماميشدير. اثرين اوْريژينال ديليندن اينگيليسجهيه چئوريلميشي ۱۳۵۵- ينجي ايلده جناب محمّد حريري اکبري و خانم فريبا عزبدفتري طرفيندن فارسجايا ترجوٍمه و تبريزده نشر اوْلموشدورسا, يئنهده همين زمانلاردا قوُزئي آذربايجانلي آنار موٍعلّيمين دده قوْرقود بوْيلاري اساسيندا يازديغي اثرينين اينگيليسجهيه ترجوٍمهسي, ابراهيم دارابي طرفيندن فارسجايا چئوريلهرک تهراندا ياييلميشديرسا, ۱۳۵۸- ينجي ايله قدر اثرين نشريني اوْلدوغو ديلده يعني اسکي توٍرکجهميزده گؤره بيلمهميشديک. همين ايلده اوٍستاد محمّد علي فرزانه چتينليکلرله حاضيرلاديغي دده قوْرقود کيتابيني تهراندا نشر ائتدي. اوْندان سوْنرا تهران, تبريز و ساييرهده بوُراخيلان بعضي نشريهلرده دده قوْرقود اثريايله علاقهدار آرا- سيٌرا, سؤز- صؤحبت گئديردي؛ آمما لازيم اوْلان قدر ايش گؤرولمهيير و اثر عموم خالق ايچينه آپاريلماييردي.
بو زنگين آبيدهده سؤزو گئدن اوْغوز ائلينين رهبرليگي «قامغان» اوْغلو «باييندير خان» ايلهدير باييندير خانين رهبرليک ائتديگي اوْغوز ائلي ايسه ايچ اوْغوز و ديٌش اوْغوز آدلي ايکي حيصهيه بؤلونور. ايچ اوْغوزن باشيندا بايينديرخانين کوٍرهکني اوْلان سالور قازان, ديٌش اوْغوزون باشيندا سالور قازانين داييسي «اوْروز قوْجا» دوُرور. هر کيم داستانلاري اوْخويارسا, بونو باشا دوٍشهجکدير کي, اوْغوزدا ايجتيماعي موقعيته چاتماق و مجليسلرده يوُخاري باشا يوْل تاپماق, يالتاقليق, بوْينو يوْغونلوق و يا اوْنو- بونو آلداتماق ايله دَييل, قهرمانليق, قوْچاقليق گؤسترمک ايله, سوٍفرا چکمک ايله, آجي دوْيورماق, ياليني گئيينديرمک, بوْرجلونو بوْرجوندان قوُرتارماق ايله موٍمکون اوْلور.
اوْغلو- قيٌزي اوْلمايان, داها دوْغروسو اوْجاغي کوْر اوْلان آتالار دا همين خئيرخواه ايشلري يئرينه يئتيرمک ايله اوْغول- قيٌز آتاسي اوْلا بيليرلر. اوْغوزدا حاکيم اوْلان ايجتيماعي و حربي قانونلارا اساساٌّ, قوْجالارا سؤيوش وئرمگ, قاريلارين سوٍدونه حؤرمتسيز اوْلماق, گوٍج ايله اؤزگهنين ناموسونو سيٌنديرماق, دؤيوش مئيدانيندان قاچماق, يالان آند ايچمک, حيله ايله آدام اؤلدورمک قيٌنانير و بو کيمي آلچاق ايشلري گؤرن آدام اؤلوم جزاسينا محکوم اوْلور. بو قانونلار حتي «ديرسهخان» و «قازان بگ» کيمي سؤزو گئچن و آدلي- سانلي کيشيلريننده اوْغلانلاري بارهده حياتا کئچيريلير. بونونلا بئله حق سؤز دانيشماقدان کيمسه چکينمهيير. اوْروز بگ آتاسينين اوْنو يئرسيزجهسينه تح قيٌر ائديگينه گؤره اوْغوزدان قاچاراق اوْغوزون دوٍشمني بايراغي آلتينا گئتمکدن, اوْغوز دينيندن چيٌخاراق ياد ائللينين دينيني قبول ائتمکدن و دوٍشمن قيٌزي ايله ائولنمکدن دانيشماقلا آتاسيني اؤز ايشيندن پئشمان ائتمهيه چاليشير. عموم خلق کوٍتلهلرينين گؤرونوشو اوْلان قاراجيق چوْبان, اؤز اوْردوسونا يييه دوْرماديغي اوٍچون, اوْنو تالانا وئرن قازان بگين اوٍزونو دانلاياراق:- قازان بگ, اؤلموشدون مو؟ ايتميشدينمي؟, هاياندا هرلهنيردين کي, وار- يوْخونو آپارديلار,- دئيه بيلير.
بعضيخالقلاردا قادين خيانت مظهري و قيٌز آتاسي اوْلماق اسکيکليگ ساييليرديسا, اوْغوزدا قادين کيشينين آرخاسي, داياغي, ايناغي و موٍشاويري ساييلير, قيٌزي اوْلمايان آتا دا قيٌز آتاسي اوْلاجاغي اوٍچون نذير- نياز دئيير, دوُعا ائلهتديرير و س.
عائيلهده عشق, محبّت و صفا و صميميّت بيرينجي سؤزو دانيشير. قاري آنا يارالانميش اوْغلونون ياراسينا داوا- درمان دوٍزلتمک اوٍچون دؤشونه ضربه ووُرماق ايله اوّلجه اوْندان قان, سوْنرا سوٍد چيٌخارير, اوْغلان, دوٍشمنه اسير دوٍشموش قاري آناسيني دوٍشمن اليندن قوُرتارماق اوٍچون, قاطار- قاطار دوهلريندن, سوٍرو- سوٍرو قوْيونلاريندان, طؤيله- طؤيله آتلاريندان, بؤيوک- بؤيوک چاديرلاريندان کئچمهيه, اوْغلونو دوٍشمنه قوُل وئرمهيه, کنيزلريني دوٍشمنه باغيشلاماغا حاضير اوْلور. اوْغول آتا ناموسو اوُغروندا قئيمه- قئيمه دوْغرانماغا راضيليغيني بيلديرير. قادين ناموسونو قوْروماق اوٍچون اوْغلونون قوْورولموش اتيني يئمهيه قدر ايرهلي گئدير. يئنهده قادين حيات يوْلداشينين يئرينه کؤنوللو اوْلاراق اؤلمهيه حاضيرليغيني سؤيلهيير, آنا اوْغلونو دوٍشمن اليندن قوُرتارماغا گئدن حيات يوْلداشيني دؤيوش مئيدانيندا تک قوْيمايير؛ اوْ, دؤيوش دوْنو گئيهرک تانينماسين دئيه, اوٍزونده نيقاب اؤزونو دؤيوش مئيدانينا سالير و بير قوْرخماز ايگيد کيمي وار گوٍجو ايله دؤيوشور.
آداخلي قيٌز ياتيب يوُخلاميش اوْلان ايگيد آداخليسينين باشي اوٍسته کئشيک چکير, دوٍشمنين گلديگيني دوْيدوقدا, ايگيدي اوْيادير. ايگيد آياقا قالخديقدا, سيلاحلانميش قيٌزي آت اوٍسته و دوٍشمنه آت سالماقدا گؤرور. بو دا يئريندن قالخيب آتلانير, دوٍشمنه يوٍروش ائدير. ايکيسي آغير دوٍشمني باسير؛ آمما آخيردا اوْغلان يارالانير, آتيدا اوْخلانيب ييٌخيلير. موٍحاصيرهيه دوٍشموش ايگيدي دوٍشمن اوْردوسو آراسيندان قوُرتاران اؤز آداخليسي قيٌز اوْلور.
دده قوْرقود کيتابيندا ائولنمهلي اوْغلان آلاجاقي قيٌزدا, گؤزلليکدن علاوه قوْچاقليق, قهرمانليق دا آختارير و آتاسينا دئيير:
آنا, منه بير قيٌز آل کي, من يئريمدن دوُرماميش, اوْ دوُرموش اوْلا, من آتيما مينمهميش اوْ مينميش اوْلا, من دؤيوشه گئتمهميش, اوْ گئتميش و منه باش گتيرميش اوْلا.
بئله- بئله شرطلري قيٌزدا گئدهجهيي اوْغلاندا گؤزلهيير. قيٌز دا ايستهيير بير اوْغلان ايله ائولنه کي, اوْخ آتاندا, اوْنون اوْخو بونون اوْخوندان اوُزاغا گئده, آت چاپاندا, اوْنون آتي بوٍنون آتيندان قاباغا گئچه, گوٍرهشنده ايسه, او بونو ييٌخابيله.
سئويشهرک ائولنميش اوْغلان ايله قيٌزين آراسيندا اوْلان صفا و صميميّتده ديقّته لاييقدير. اوْغلان بؤيوک قارداشيني دوٍشمن دوُستاقخاناسيندان قوُرتارماق مقصديايله يوْلادوٍشنده, ائله اوْ گوٍن اوْنا گلين گتيريلميش سئوگيليسينه دئيير:
سئوگيليم, سن مني بير ايل گؤزله, بير ايلده گلمهسم, ايکي ايل گؤزله, ايکي ايلده گلمهسم اوٍچ ايل گؤزله, اوٍچ ايلده گلمهسم, اؤلدويومو بيل, گؤزون کيمي توتارسا, کؤنلون کيمي سئورسه, اوْنونلا ائولن!
بونون جاوابيندا قيٌز دئيير:
من سني بير ايل گؤزلرم, بير ايلده گلمهسن, ايکي ايل گؤزلرم, ايکي ايلده گلمهسن, اوٍچ ايل, دؤرد ايل گؤزلرم, يئنه ده گلمهسن, بئش ايل- آلتي ايل گؤزلرم, اوْندا دا گلمهسن, آلتي يوْل آييرديندا چادير قوْرارام, گليب- گئدندن سني خبر آلارام. خئيير خبر گتيرَنه آت, دوْن, خلعت وئررم. شر خبر گتيرَنين باشيني کسَرم. سن گلينجه, ارکک ميلچگيده اوٍستومه قوْنماغا قوْيمارام.
اوْغوز قهرماني دوٍشمن الينده اسير اوْلاراق, هئچ قيٌمت ايله دوٍشمني اؤيمهيير و اؤلومو گؤزونون قاباغيندا گؤرورسه, اوْغوزو پيسلهمک شرطيايله قوُرتولوشونو ايستهمهيير.
باشقا بير اوْغوز ايگيدي دوٍشمن سرکردهسينين قيٌزينين يارديمي ايله اوّلجه اؤزونو اوْنلارين دوُستاقخاناسيندان قوُرتارير. اؤزونو اوْغوزا يئتيرير و گوٍجايله يالانچي اوْغلو يالانجيغا گلين آپاريلماقدا اوْلان آداخليسيني گئري آليب, توْي- دوْيونوده اؤز آدينا چئويرندن سوْنرا گليني گردهيه بوُراخيب, اؤزو گئري دؤنوب دئيير:
منيم يوْلومدا و منيمله بيرگه دوُستاق ائديلميش, اينديده دوٍشمن دوُستاقخاسيندا ساخلانيلماقدا اوْلان اوْتوز دوْققوز ايگيديمي قوُرتاريب اوْغوز ائلينه گتيرمهيينجه بو گردهيه گيرمهيهجهيم.
اوْ, اؤز دئديگيني ائدير, اوْنلاري قوُرتاريب گتيرمهيينجه گردهيه گيرمهيير.
دده قوْرقود کيتابيندا ساز دا چوْخ موٍقدس ساييلير. بوُنو اوْغوز ائليندن دوٍشمن توْرپاغينا گئچميش بير ايگيد بارهده قلمه آلينميش حاديثهده چوْخ ياخشي دوْيماق اوْلور.
دوٍشمن توْرپاغيندا ياتيب يوُخلاميش اوْغوز ايگيدي, اوْيانديقدا, باشي اوٍستونده دايانميش و دوٍشمن طرفيندن اوْلان بير ايگيدي گؤرور. قيٌليجيني چکيب, اوْنو ووُرماق ايستهديکده, اوْنون الينده قوْپوز گؤرور. بونا گؤره ده قيٌليجي ساخلاياراق اوْنا سؤيلهيير:
- کافر, ددهم قوْرقودون قوْپوزو حؤرمتينه سني ووُرماييرام؛ اَلينده قوْپوز اوْلماسايدي, سني قيٌلينجيملا ايکي بؤلرديم.
داستانلارين هاميسي, اوْغوز ائلينين«ائلجهبيلر»ي ساييلان, موٍشگوللريني آچان, غئيبدن چئشيدلي خبرلر سؤيلهين, هامييا يوْل گؤسترن, قهرمانليق, قوْچاقليق گؤسترميش اوْغلانلارا آد قوْيان قوْرقود آتانين سازي و سؤزو ايله قوُرتارير.
قوْرقود آتا مجليسده حاضير اوْلور, بوْي بوْيلايير, سؤي سؤيلهيير, بئله دئيير:
هاني دئديگيم بگ ارنلر؟
دوٍنيا منيم دئينلر؟
اَجل آلدي يئر گيزلهدي,
فاني دوٍنيا کيمه قالدي؟
گليملي- گئديملي دوٍنيا
سوْن اوُجو اؤلوملو دوٍنيا.
قوْرقود آتانين اوْغوز ائلي و اوْغوز ائولادينا اوْلان خئيير دوُعالاري, دؤشوندهکي سازينين تئللريايله بئله سسلهشير:
يئرلي, بؤيوک داغلارين ييٌخيلماسين!
کؤلگهلي اوْجا آغاجين کسيلمهسين!
دائم آخان گؤزل سوُيون قوُروماسين!
قانادلارين اوُجلاري قيٌريلماسين!
چاپارکن آغ- بوْز آتين بوُدرهمهسين!
چالارکن قارا پوْلاد توتوملو قيٌلينجين کوٍتَلمهسين!
دوٍرتوشنده اوُزون سوٍنگون اَييلمهسين!
آغ بيرچکلي آناوين يئري بئهئشت اوْلسون!
آغ ساققالي آتاوين يئري جنّت اوْلسون!
حقّ يانديران چيٌراغين سؤنمهسين!
قادير تانري سني نامرده مؤحتاج ائتمهسين!
٭٭٭
دده قوْرقود کيتابينين درئسدئن نوٍسخهسي ده کؤچورولمهدير.(۱)
حسين محمدخاني «گونئيلي»
بو مقاله وارليق درگيسينين ۱۱۹-۴- جو نوٍمرهسينده چاپ اوْلموشدور.
ميللي ميراثيميز و معنوي ثروتيميز ساييلان دده قوْرقود کيتابينين تانينماسي ۱۸۱۵- نجي ايلدن باشلانميش و او گوٍندن بري چوْخلو اوْخونوشو چتين اوْلان سؤزلري اوْخونموش, آچيقلانمالي قوْنولاري آچيقلانميش, و همين اثر اوٍزره يوٍزلرجه علمي اثرلر, مقالهلر, پييئسلر, فيلمنامهلر و ساييره يازيلميشديرسا, هلهليک بير سيٌرا گؤرولمهسي گرَک اوْلان ايشلري و آيدينلاشمالي قارانليقلاري دا واردير کي, واختي گلديکجه چاليشقان عاليملريميز اوْنلارا دا ديقّت ائدهجکلرּ
او ايشلر نهلردن عبارتديرلر؟
اوْنلارين بيري اثرين ايلک کاتيبينين کيم و کيملر اوْلدوغونون آراشديريلماسي و بليرتمهسيدير. هله بو گوٍنه کيمي اثرين بيرينجي دؤنه قلمه آلانيندان هئچ بير ايز- توْز گؤسترن اوْلماميش, هئچ بير تاريخي اثرده سؤز- صؤحبتي گئتمهميشدير.
ايکينجي موضوع اثرين يازيلما تاريخيدير. ايندييه کيمي اثرين يازيلما تاريخي بارهده سؤيلهنيلن فيکيرلرين هئچ بيريسي عموم ددهقوْرقودشناسلار طرفيندن قبول اوْلونماميشدير. بئله کي, بير سيٌرا عاليملر اثرين سون صحيفهسينده قلمه آلينان «تمت= سوْنا چاتدي, توٍکندي»- سؤزونون آلتيندا وئريلن علامتلري ۴۴۴ و يا ۴۴۶ عددي حساب ائدير, اثرين يازيلما تاريخيني ۴۳۱ و يا ۴۳۳ شمسي, ۱۰۵۲ و يا ۱۰۵۴ ميلادي ايللرينده قبول ائديرلر. حالبو کي, ۱۹۹۹ – نجو ايل يوُنئسکو طرفيندن «دوٍنيا سوييّهسينده دده قوْرقود ايلي» آدلانديقدا, آذربايجان جمهوريتينده دده قوْرقودن «۱۳۰۰- ايليگي» قئيد ائديلدي. بونلارلا ياناشي توٍرکيهلي عاليم محرّم- ارگين اثرين قلمه آلينماسيني ۱۵- نجي عصرين سوْنلارينا گتيريب چيٌخارير. او بو فيکيرينين ثوٍبوتو اوٍچون بو دليلي ايرهلي سوٍرور کي, اثرين کاتيبي, اثرين موٍقدّيمهسينده ددهقوْرقودون ديليندن بو کيمي جوٍملهلري قلمه آلميشدير:
- «آخر زماندا خانليق گئرو «قايي» - يا دگه کيمسنه اللريندن آلمييا, آخر زماندا اوْلوب قيامت قوْيونجا, بو دئدوگي عثمان نسليدير». (آخر زماندا خانليق بير داها قايي طايفاسينا چاتا, کيمسه بو حاکيميتي اوْنلارين اللريندن آلمايا, آخر زمان اوْلوب, قيامت قوْيونجا قايي طايفاسي حاکيميتده قالا. قوْرقوت آتانين سؤيلهديگي (قايي ائلي) عثمان نسليدير.) محرم ارگينين فيکيرينجه اثر عثمانلي حاکيميتي دؤورونده قلمه آلينميش و کاتيب حاکيميتين نظريني اؤزونه و يا اثره جلب ائتمک اوٍچون بو سؤزلري قوْرقود ددهنين ديليندن سؤيلهميشدير.
اثرين ديليني ۱۵-۱۶ – نجي عصرلرده يازيلان فيضولي, نسيمي, ختايي ديوانلارينين ديلي ايله توتوشدوردوقدا, محرم ارگين ايله هئچ ده راضيلاشماق اوْلمور؛ زيرا سؤزو گئدن عصرلرده يازيلان اثرلرين ديلي, موٍعاصير توٍرکجهميزه قات- قات ياخيندير و اوْنلاري ائشيدن هر دينلهييجي اوْنلاردا آنلاشيلماز بير سؤزلرله قارشيلاشمير, حالبوکي, دده قوْرقوددا همين دينلهييجيلر اوٍچون آنلاشيلماز سؤزلر نه قدر چوْخدور.
اثرين يازيلماسي بارهده ايرهلي سوٍرولن چيئشيدلي فيکيرلري يان – يانا قوْياراق, اوْنلارين استناد ائتديکلري قوْنولار بارهده دوٍشوندوکده, بئله بير نتيجهيه چاتماق موٍمکوندور. اوْلا بيلسين کي, اثر ۱۳۰۰ ايل بوندان اوّل بلکه ده عرب اليفباسي ايله يوْخ, باشقا بير اليفبا ايله قلمه آلينسين, سوْنرالار يعني قَمَري تاريخي ايله ۴۴۴ نجو ايلده بير آز دا ايسلام ديني بوْياسي آرتيرماقلا ياناشي, اوْلدوقجا ديليني ده موٍعاصيرلشديرهرک, عرب اليفباسي ايله يئنيدن يازسينلار؛ بلکه درئسدنن نوٍسخهسينين کاتيبي ده اثري اؤزو يازماديغينين اوُجوندان و اوْنا کؤچوردويو بير ايش کيمي باخديغيندان, اؤز آديني اثرده وئرمهميش و تکجه کؤچورولمهسينين باشا چاتما تاريخيني اثرين سوْنوندا وئرميشدير.
بئله بير فيکير ايله راضيلاشا بيلريکسه, محرم ارگين ايله ده بير جهتدن راضيلاشماق اوْلار؛ يعني اثر اؤنجه کؤچورولدويو کيمي ۱۵- نجي عصرده ده باشقا بير کاتيب طرفيندن کؤچورولموش و همين کاتيب اثري کؤچوررکن بير سيٌرا ديني- سياسي موٍناسيبتلريني ده اوْنا علاوه ائدهرک, ديليني ده اوْلدوقجا يوُمشالتميش, لاکين تماميله موٍعاصيرلشديرمهميشدير. بئله کي, او دؤورلرده کاميلاٌّ آرخاييکلشمهميش, هله ده بعضيلره آنلاشيلان بعضي سؤزلر اوْلدوقلاري کيمي ساخلانميشلار.
همين سؤزلرين بيري «بوُن- bun» سؤزودور. بو سؤز موٍختليف شکيللرله داستانلاردا ايشلنميشدير؛ مثلاٌّ: - «قارا باشيم بوُنالدي». «قيٌزيم – گلينيم بونلو اوْلدو»- «بونلو يئرده قوْيدوم گلديم اوْتوز توْققوز يوْلداشيم ايکي آرغيشيم». «ائله کيم چکيرم من گؤز بونوني, هئچ ييگيده وئرمهسون قادير تنگري گؤز بونوني». بو سطرلرده وئرديگيميز جوٍملهلرده گؤروروک کي, بوُن سؤزو, آغري, درد, سيٌخينتي و اضطراب آنلاميندا ايشلهنير و ددهقوْرقود بوْيلاريندا ايشلهنن بو آرخاييکلهشميش سؤز همين اثرين چوْخ قديم دؤورلرده قلمه آلينماسي گؤسترن داها دا اؤنملي بير سند اوْلاراق, محرم ارگين و اوْنونلا ددهقورقود کيتابينين قلمه آلينما تاريخي بارهده فيکيرداش اوْلانلارين ايدّعاسيني پوْزور؛ زيرا اوْنلارين سؤيلهديگي دؤورده يازيلان اثرلرين هئچ بيرينده بو کيمي سؤزو گؤرمک اوْلمايير. «بوُن» سؤزونو بيز «اسکي توٍرک» اثرلرينده و سکگيزينجي يوٍز ايلليکده يعني ميلادي ۷۳۱ دن ۷۳۴- نجو ايله قدَر يازيلان کولتکين آبيدهسي کيمي اثرلرده گؤره بيليريک. همين آبيده ده ايکي جوملهني بيرليکده اوْخوياق:
۱- . . . «توٍرک قاغان اؤتوکن ييش اوْلورسا, ائلته «بوُن» يوْق».. . . .«تورک خاقان اؤتوکن اوُرمانيندا اوْلورسا, ائلده, بوُن= درد, (غم, غصّه, اضطراب, سيٌخينتي) يوْخدور.
۲- توُزولتوم, آلتون, گوٍموش, ايسگيتي, کوتاي بوُنسيز آنچا بيرور». ياخشي داورانديم, قيٌزيل, گوٍموش, ايپک پارچاني, زحمتسيز- سيٌخينتيسيز وئرير.
ايندي موٍمکوندور بئله بير سوْرغو اوْرتايا چيٌخا: - دده قوْرقوت اثرينده چوْخلو اسکي سؤزلري موٍعاصيرلشديرن کاتيب نه اوٍچون «بوُن» سؤزوندن واز کئچميشدير؟ بو سوْرغون جوابيندا دئمک اوْلار: بلکه او زمان کاتيبين ياشاديغي يئرلرده درد, آغري, سيٌخينتي سؤزلري, خلق طرفيندن اينديکي قدَر منيمسنهميشدير؛ بونا گؤره ده کاتيب بوُن سؤزونون يئرينه بو سؤزلري قوْيماقدان چکينيب, و يا عکسينه اوْلاراق, «بوُن» سؤزونون آنلاميني باشا دوٍشمهديگي اوٍچون, اوْنا اوُيغون آنلام تاپا بيلمهميش اوْنو چاغداشلاشديرماميش و بير امانتدار اوْلاراق, عيبارتي اوْلدوغو کيمي کؤچورموشدور.
دده قوْرقود اليازمالارينين, اؤزهلليکله درئسدئن نوسخهسينين کؤچورولمه اوْلماسينا دايير يالنيز اوْنون ديلي و اوْندا ايشلهنن آرخاييکلهشميش سؤزلر دَييل, بلکه باشقا فاکتلاردا گؤسترمک اوْلار مثلاٌّ:
درئسدن نوسخهسينين ۱۹- نجو صحيفهسينده اوْخويوروق:- «آغ ساققاللو قوْجانين آغزين سؤگدي, آغ بيرچکلو قرينين سودين تارتدي». احتمال وئرمک اوْلورکي ايکينجي جوٍملهنين فعلي يعني «تارتدي» سؤزو ايلک دؤنه «تاندي= داندي» اوْلموش, لاکين کؤچورن کاتيب آنلاميني باشا دوٍشمهييب و يا دوْغرو اوْخويا بيلمهديگينين اوُجوندان اوْنو تارتدي يازميشدير.
د[1]. ص[2] ۲۴, س[3] ۳- «اوُچاردا قوزغون تازي طولشمش يورنده قالميش» همين عبارت ص ۹۱- س ۲- بئله ايشلهنير : « اوچاردا قوزغون قالميش, تازي طولشميش يوزينده» ايکي شکيلده تظاهر ائدن بو جوٍمله, هر ايکي شکيلده يازيلماسيندان بونو دوُيماق اوْلورکي, بو جوملهلري يازان, کلمهلري ياخشي دوٍزه بيلمهميش, يا دا دوٍزنده يانيلاراق بئله قارما- قاريشيق يازميشدير. طبيعي[4] دير کي اؤز ذهنيندن يازسايدي, اوْنلاري بئله قاتمازدي. آرتيق کؤچورمه ايشلرده و کؤچوردويو مطلبين آنلاميني باشا دوٍشمهديکده, بئله بير اوْلاي باش وئره بيلر. دئمک اوْلار کي, جوٍملهنين دوْغرو يازيليشي بئله اوْلماليدي: «اوچاردا قوُزغون- تازي توْلاشميش يئر يوٍزونده قالميش.»
يئنه ده «د.- ص. ۴۸ نه قا قيٌرسان بانا آغام قازان» ! ؟ بو جوٍمله ايکينجي بوْيدا قازان بگين قاراجيق چوْبانا ائتديگي قارغيشدان سوْنرا جواب اوْلاراق, چوْبانين ديليندن قازان بگه سؤيلهنير. بئله اوْلدوقدا, نه قا قيٌرسان سؤزو اصلينده نه قار قيٌرسان – نه قارغيش ائديرسن؟ - اوْلماليدير. چوٍنکي قاقماق= قاخماق, قاخينج ائتمک, و باشا چالماق دئمکدير. حالبوکي, قارغيش ائدهنه, نييه قارغيرسان؟ ! دئيرلر . بونا اساساٌّ اثري کؤچورن کاتيب, ايلک کاتيبين «قار قيٌرسان» سؤزونو بيله- بيله «قا قيٌرسان» سؤزونه چئويريبدير, - دئيه بيلمهسک ده, بوُنو ادّعا ائده بيلهريک کي, ايلک کاتيب و يا کؤچورن, همين سؤزون ايلک بؤلومونده «ر» سسيني قلمدن سالميشدير.
د. ص. ۱۰۹ . همين سطيرلرين يازارينين فيکيرينجه, بو صحيفهنين ۲-۳-۴- جو سطرلرينده وئريلن جوٍملهلر بو گوٍنه قدَر گرَکن کيمي اوْخونماميشدير. بونون دا سببي اثري کؤچورن کاتيبين اوْريژينال نوٍسخهني اوْخويا بيلمهديگي و اوْنون بو سؤزلرينين (باجارا- باجارمايا) شکيللريني جيزماق قناعتينه گلديگي اوْلا بيلر. او جوٍملهلر بونلاردان عيبارتدير: - «طول طولاده کرديکم دوخرليي قوديغم يغي يوردي الومده قيل کشلم ايغر مالي ايغر ويروب الدوغم توزلي قتي يايم بوغه ويروب آلدوغم بوغمه کريشم».
بو جوٍملهلري قوزئي آذربايجانلي ددهقوْرقود شوٍناسلار «فرهاد زينالوو و صامت عليزاده بئله اوْخوموشلار: - «طول تولارا گيرديگيم, تولاداري, دوخارلييي قوْودوغيم, ياغي يوْردي الومده قيل کيشليم آيغيرمالي, آيغير وئريب آلدوغيم توْزلي قاتي ياييم, بوُغا وئروب آلدوغيم بوْغما کيريشيم».
يئنه ده قوزئي آذربايجانلي ددهقوْرقودشوٍناس «شاميل جمشيدوو» بئله اوْخوموشدور: «توُل- توُلادا گرديگيم, توُلو آواري, دوُخارلييي قوْودوغوم ياغي يوٍردييي آلومدا قيٌزيل کيشليم آيغيرمالي, آيغير وئروب آلديغيم توْزلو قاتي ياييم, بوُغا وئريب آلديغيم بوْغما کيريشيم.»
گوٍنئي آذربايجانلي عاليم محمدعلي فرزانهده همين جوٍملهلري بئله اوْخوموشدور: «تول تولارا گيرديگيم, تولالاري, دوُخارلييي قوْودوغوم ياغي يوُردي, اليمده قيل کشليم آيغيرمالي, آيغير وئريب آلديغيم توْزلي قاتي ياييم, بوُغا وئريب آلديغيم بوْغما کيريشيم».
همين سطيرلرين مؤلّيفي ايسه بو عيبارتلري بو کيمي اوْخويا بيلميشدير: «تول- تولادا گرديگيم, تول- آواري, دوْخارلييي قوْودوغوم, ياغي يوْردي اليمده قيل کئشليم آيغيرمالي, آيغير وئريب آلدوغيم توْزلو قاتي ياييم! بوُغا وئروب آلدوغيم بوغما کيريشيم[5]».
«د. ص ۱۱۳- س ۴» : «قراواته واردوغم يوْق». (غزواته وارديغيم يوْخ». «غزوات» دين اوُغروندا و يا باشقا بير موٍقدّس يوْلدا گئدن مدافعه و محاربه دئمکدير. اوْغوز ايگيدي دئيير: - من آند ايچميشم قيٌسير و قيٌسيراغا (ديشي آتا, ماديانا) مينهرک «غزواتا گئتمهيم». طبيعيدير کي, بير سؤزون آنلاميني بيلمهين و يا اوْنون ايملاسيني باجارمايان کيمسه, اوْنو قلمه آلماز. بو فيکيرايله راضيلاشيريقسا, دئيه بيلهريک کي, بو سؤز اوْريژينال نوسخهده باشقا اليفبا ايله يازيلميش و يا عرب اليفباسيندا يازيلميشديسا, بو اليفبا هله گرکن قدر گليشمهميشدي و سؤزلري بونونلا گرَکن قدر دوْغرو يازماق اوْلموردو. نتيجهده سؤزو اوْخويا بيلمهين و يا آنلاميني باشا دوٍشمهين کاتيب «غزوات» سؤزونو «قراوات» کيمي کؤچورموشدور.
بو کيمي يانليش «قزهغوچ» سؤزو بارهده ده قاباغا گلميشدير. مثلاٌّ اثرين اؤن سؤزونده گئدن«قزهغوچ» سؤزو باشقا داستانلاردا قارا قوْچ, قره قوْچ, قره غوچ و . . . قلمه آلينميشدير. بونا اساساٌّ, دئمک اوْلارکي ايلک کاتيب بو سؤزو بوْيلاردا دا «قزه غوچ», (يعني آت و يا بير چئشيد آت) يازميشدير, لاکين سؤزون آنلاميني باشا دوٍشمهين کؤچورن, اوْنو قاراقوْچ و بو کيمي آنلاملاردا گؤتوروب, گؤستريلن کيمي ده يازماق ايستهميشدير.
«د. ص. ۱۲۱»: قوْشون آله قاتني, قماشک اروسني» بلکه ده بو سؤزلر اوّلجه بئله ايميش: - قوُشون آلاقانيني, قوُماشين آريسيني. (قوشون آلاغانيني, آليجيسيني, قوُشلاري اوْولايانيني و قوُماشين, پارچانين تميزيني) آنجاق کؤچورن کاتيب ندنسه «آلاقانيني» سؤزونو آلا قاتيني يازميشدير. همين عيبارت, د. ص. ۲۱۲- ده ده تيکرار اوْلموشدور. هر ايکي يئرده ايشلهنن سؤز عاليملر طرفيندن چئشيدلي شکيللرده اوْخونموشدور. مثلاٌّ «آله قاتني» سؤزونو «آلا قانيني», «آلا قاتيني» و «قماشک آروسني» سؤزونو «قاشين ايريسيني» کيمي ده اوْخوموشلار.
«د. ص. ۱۲۷»: «ايت اوزمکلي کيچه بورکلي. . . » بو سؤزو عاليملر ايت اوٍرمکلي (ايت هوٍرمکلي, ايت کيمي هوٍرهن) و ايپ اوٍزنگيلي (آتينين اوٍزهنگيسي ايپدن اوْلان) کيمي ده گؤتورورلر. آنجاق بونلارين يالنيز بيريسي دوْغرو اوْلا بيلر. يقين کي, سؤزون يازيلماسيندا و يا کؤچورولمهسينده يالنيش باش وئرميشدير.
«د. ص. ۱۱» : «قاوونم ويرهکم دولکم». بو اوٍچ سؤزجوک دده قوْرقودشوناشلار طرفيندن چئشيدلي شکيللرله اوْخونورلار. دئمک اوْلار: ايلک کاتيب بونلاري قادونيم (قادينيم), ديرهگيم (داياغيم), دوٍلگيم (توٍلگيم, متانتليم) يازميشدير؛ آنجاق بوْيلاري کؤچورن, سؤزلرين آنلاميني بيلمهيير و يا اوْنلاري اوْخويا بيلمهيير و «د» سسي ايله «و» سسينين عرب اليفباسيندا بير آز بنزر اوْلدوغو اوٍچون, بو سؤزلردهکي «د» سسيني «و» سسينه چئويرير.
«د. ص. ۱۳۸»: «قرشو يتان قره طاغدن بر اوغل اوچوردکسه ديکل مکا» همين عيبارتين آردينجا گلن عيبارتده: «قامن آقان يوکرک صودن بر اوغول اوچوردکسه ديکل مکا». بيرينجي عيبارت بو گوٍنکو ايملاميزلا بئله يازيلار: - قارشو ياتان قارا تاغدان بير اوْغول اوُچوردونسا دئگيل مانا ! ايکينجي عيبارت ايسه بو گوٍنکو ايملاميزلا بئله يازيلار: - قامين آقان يوٍگرهک سوُدان بير اوْغول اوُچوردونسا, دئگيل مانا ! بوْيلاردا باشقا شعر پارچالارينا گؤز گزديرديکده گؤروروک کي, گؤستريلن ايکينجي جوٍمله ده «بير اوْغول اوُچوردونسا» عيبارتي يئرينه, بير اوْغول آخيتدينسا يازيلماليدي. بلکه ده بوْيلار يئيندن يازيلديقدا, کاتيب يانيلاراق, اؤنجه يازديغي جوٍملهده «اوُچوردونسا» سؤزونو, سوْنکو جوٍملهده «آخيتدينسا» يازاجاغي سؤزون يئرينده تيکرار ائتميشدير.
«د. ص. ۲۰۷» : «قرغو دللو اوز سکومي تاندم». شوٍبههسيز کي بو جوٍملهنين ايلک کاتيبينين مقصدي, جوٍملهني بئله يازماق ايميش: - قارغي دالي اوَز سوٍگومي قاپديم». (قاميش بوُداغيندان اوْلان توتوملو و اليمه اوُيغون اوْلان سوٍنگومو قاپيب اله آلديم). آنجاق اثر کؤچورولدوکده, چوْخلو تشديدلي «دالي= داللي, بوُداقلي, قول- قانادلي» يازيلمالي سؤزلرين «دالي= بوُداغي, قوْل- قانادي» يازيلديغي کيمي همين «دالو- دالي, بوُداغي, قوْل- قانادي» سؤزو ده «دللو= داللو, داللي» يازيلميشدير. هابئله قاپديم سؤزو ايسه «قانديم» قلمه وئريلميشديرکي, بئله خطا اصلي يازاردان چتين باش وئرر.
«د. ص. ۲۵۱»: ابراهيمي طوتدردک خانم کونه چولغادک» (ابراهيمي توتدوردون, خانيم گؤنه چوُلغادين!) بو ايکي جوٍملهني عاليملر بو کيمي اوْخويورلار: «ابراهيمي توتدوردون, خام گؤنه چوُلغادين». بير حالداکي ابراهيم پيغمبرين اوْدا سالينماسي بارهده, بيلديگيمزه گؤره هئچ بير روايتده اوْنون گؤنه و يا خام گؤنه چوُلغانماسيندان سؤز- صؤحبت گئتمهييب, بئله اوْلدوقدا, «خام کونه» عيبارتي هلهليک اوْخونماميش و يا يازيلارکن ايلک کاتيب و يا کؤچورهن بو سؤزلري اوْلاجاغي کيمي قلمه آلا بيلمهميشدير.
«د. ص ۲۵۶»: « کوردي کم اوکسز اوْغلان بر قزاني چکشور». ددهقورقودشوٍناسلار بو جوٍملهني چئشيدلي شکيللرده اوْخويورلار؛ آنجاق بيزه بئله گليرکي, جوٍمله اصلينده بئله اوْلموش: «گؤردي کيم اؤکسوز اوْغلان بير قيٌزاينن (قيٌزايله) چکيشور» (گؤردوکي يئتيم اوْغلان بير قيٌزايله چکيشير.) آنجاق اثري کؤچورن کيمسه, «قزانن= قيٌزاينن= قيٌزايله» سؤزونو «قزاني» کيمي کؤچورموشدور.
«د. ص ۲۶۶»: «اکرک آيدر کلون وارهلم ديدي طوتلم» (اکرک آيدير: گلون (گلين) واراليم دئدي توتاليم)! بلليدير کي, بو جوٍمله کؤچورولهرک پوْزولموشدور. همين جوٍملهني اثرين جوٍمله قوُرولوشو اساسيندا يئنيدن قوْرماق ايستهسک, سؤزلري بو دوُرومدا دوٍزمهليييک: «اگرهک آيدير: گلين واراليم, توتاليم !- دئدي».
«د. ص ۲۷۸»: «فرعون شيشلر يوکليب يردن چقسه قبا اوکچمله پرچين قلان قزان اريدم» (فرعون شيشلر يؤنهليب يئردن چيقسا, قابا اؤکچهمله پرچين قيلان قازان ار ايديم) موٍعاصير توٍرکجهميز ايله: فرعون شيشلر يؤنهليب يئردن چيٌخارکن ديک دابانيم ايله باسيب اگهن (پرچ ائلهين) قازان آدلي بير کيشيايديم. جوٍملهنين آنلامي بارهده دوٍشوندوکده, گؤروروک کي, فيرعون سؤزوايله شيش سؤزو آراسيندا هئچ بير ايلگي اوْلا بيلمز. شوبههسيز کي, ايلکين کاتيبين مقصدي « قيٌزغون شيشلر» يازماق ايميش, او, اؤزو بيلمهيهرک و يا کيتابي کؤچورن سؤزو باشا دوٍشمهديگيندن, يا دا يانيلاراق نئچه نوقطهني قلمه آلماديغيندان, «قزغون» (قيٌزغون) سؤزو «فرعون» شکيلينده تظاهور ائتميشدير.
بونلارلا ياناشي اثرين کؤچورولمه اوْلدوغو بارهده باشقا اؤزنکلر ده گؤسترمک اوْلار. مثلاٌّ:
«د. ص. ۱۱۴» : «تور قيٌز اوينارسان اوينامازسان جهنمده اوْينا» جوٍملهسينده, بللي دير کي, «اوينا» سؤزلرينين بيري کؤچورولهرک قلمدن دوٍشموشدور. بو فيکيري قبول ائديريکسه, جوٍملهني بئله قوُرماليييق:- تور قيٌز اوْينارسان- اوْينا, اوْينامازسان جهنّمده اوْينا ! (آي) قيٌز اوْيناييرسان- دور اوْينا, اوْيناميرسانسا جهنّمده اوْينا !
هابئله «د. ص ۱۵۱»: يکرمي دورت بوين اوخشاين دلي طونداز يتدي» (ييگيرمي دؤرت بوْيين اوْخشايان دلي توندار يئتدي). بو جوٍملهده ايکي سؤز قلمدن دوٍشموشدور کي, باشقا بوْيلاردا دلي دوْندار بارهده ايشلهنن و اوْنون کيمليگي بارهده سؤيلهنن جوٍملهلردن فايدالاناراق بو جوٍملهني يئنيدن قوُرماق ايستهسک, ايشيميزين سوْنوجو بئله بير جوٍملهدن عيبارت اوْلاجاقدير: - «ييگيرمي دؤرت سانجاق بگينين بوْيين اوْخشايان دلي توندار (دلي دوْندار) يئتدي».
کؤچورولهرک, اثرده باش وئرن بو کيمي اوْلايلارين سايي آز دئييلدير. بيز بوُرادا اوْنلارين نئچهسيني گؤسترمهيه قناعت ائديريک:
«د. ص ۲۰۵»: ده «آيغير گؤزلو يوزدورن» جوٍملهسي «آيغير گؤزلو سوُيوندا آت يوٍزدورن», د. ص ۱۹۹» دا «قوشا بادام تاز آغيزلوم», «قوْشا بادام سيٌغمايان تار آغيزلوم», «د. ص ۲۳۱» ده « قيٌريش گوٍني اؤندن جوٍملهسي«قيٌريش گوٍني اؤندن دپهن آلپنوز کيم؟» و «ص ۲۸۲» ده «مره آنا, من خان اوْغلي دَييلميشم, خان قازان اوْغليايميشم» جوٍملهسي «مره آنا, من خان باييندير اوْغلي دَييلميشم, خان قازان اوْغلي ايمشم« اوْلماليدير.
خلقيميزه تقديم ائتديگيميز «ددهقورقود کيتابي و دده قوْرقود کيتابيندا سؤزلر- آدلار» عوٍنوانلي اثرين متنينده / / آراسيندا يئرلشديريلن سؤزلرين هاميسي «د.» نوٍسخهسينده قلمدن دوٍشموش سؤزلرديلرکي, اثرين باشقا جوٍملهلرينه موٍراجيعت ائدهرک, بو بوْشلوقلار دوْلدورولموشلار.
بو سطيرلرده گؤسترديگيميز بير سيٌرا اؤرنکلره اساساٌّ, ددهقوْرقود کيتابينين بو گوٍنه کيمي لاپ اسکي نوٍسخهسي تانينان «درئسدئن» نوٍسخهسي ده هلهليک تاريخين قارانليقلاريندا قالميش بير نوٍسخهدن کؤچورولموشدور.
حسين. م. گوٍنئيلي
۲۰۰۰/۹/۲۰
۱۳۷۹/۶/۳۰
----------------------------------
[1] - درئسدن نوٍسخهسي.
[2]- درئسدن نوٍسخهسينده صحيفه سايي.
[3] - سطيرين سايي.
[4]
[5] - بو جوٍملهلر نشر ائتديگيميز «ددهقوْرقود کيتابي و ددهقوْرقود کيتابيندا سؤزلر- آدلار» عوٍنوانلي اثرين اوٍچونجو بوْيونوننين ۱۱۴-۱۱۵ اتک يازيلاريندا بير آز آچيقلانميشدير.:
دده قوْرقود كيتابي‌نين درِسدِن نوٍسخهسي ده كوًچورولمه‌دير «2»
حسين محمدخاني «گونئيلي»
بو مقاله وارليق۲-۱۲۱-۳-۱۲۲ نوٍمرهسينده چاپ اوْلموشدور.
ميلّي- معنوي ثيروتيميز، زنگين سوًز خزينه‌ميز و کئچميشيميزين آري، دوُرو آيناسي ساييلان دده قوْرقود كيتابي‌نين بوُ گوٍنه قدر تاپيلان و الده اوْلان نوٍسخهلرينين اَن اَسكيسي يعني درِسدِن نوٍسخهسينين ده كوًچورولمه اوْلدوغو بارهده «وارليق» درگيسينين قاباقکي ساييندا درج اوْلان بير يازيدا همين سطيرلرين يازاري طرفيندن بير سيٌرا نوٍكته‌لره ايشاره اوْلونموشدو. ايندي ائله اوْ فيكيره داياناراق، باشقا بير باخيمدان دده قوْرقود كيتابينا نظر سالماق ايسته‌ييريك.
اثرده ايسلاميّتدن چوْخ قاباقكي دوًورلره عاييد اوْلان ديني دوٍشونجهلر و ميلّي عادت- عنعنه‌لرله برابر ايسلام ديني عادت عنعنه‌لرينه و ايسلام ديني ايله باغلي بير سيٌرا سوًزلر و شخصيّتلره ده راست گليريك. اثرين قلمه آلينما تاريخي باره‌سينده سوًيله‌نن چئشيدلي فيكيرلر ده ائله بوُندان ايرهلي گلير. ياخشيسي بوُدور كي، سوًزون اوُزانماسيندان چكينه‌رك، اوّلجه اثرين اوًن سوًزونه گوًز گزديرك.
اثرله تانيش اوْلانلارين بيلديگي كيمي كيتابين اوًن سوًزونده كيتابين بوْيلاري بارهده هئچ بير سوًز دانيشيلمير، بوُ اوًن سوًز ساده‌جه اوْخوجونو دده قوْرقودون فيكيرلري، سوًزلري و خالقين ايچينده اوْلان تأثيري ايله تانيش ائدير، اوْنون ديليندن بير سيٌرا اوْنا ياراشان و بير سيٌرا دا اوْنا ياراشمايان سوًزلر سوًيله‌يير. اوًن سوًزده دده قوْرقودا منسوب اوْلان سوًزلري اوٍچ يئره بوًلمك اوْلار:
1ـ اوًيودلر، حئكمتلر، آتالار سوًزلري.
۲ـ قوْرقود آتانين ديليندن ايسلام ديني و ايسلامي شخصيّتلر بارهده سوًيله‌نيلن سوًزلر و عيبارتلر.
3ـ قوْرقود آتايا منسوب اوْلان ايجتيماعي دوٍشونجهلر.
اوًنجه ايشاره ائتديگيميز كيمي، اوًن سوًز اثرين اوًزو بارهده دئييل، ذاتاّ قوْرقود دده‌يه منسوب ائديلن بير سيٌرا فيكيرلرين توْپلوسودور. بوُ فيكيرلرين بير حيصّه‌سي اوًيرَ‌ديجي اوًيودلر، آتالار سوًزو و حكمتلي سوًزلردير. بوُ سوًزلرين هاميسي و يا بير حيصّه‌سي (تاريخي شخصيّتي اوْلماق شرطي ايله) دده قوْرقودون دا سوًزلري اوْلا بيلر، عئين زاماندا باشقا بيلگين، ياراديجي آنجاق آدي- ساني قالمايان موٍدريک كيشيلر و قادينلارين دا سوًزلري اوْلا بيلر.
ايكينجي حيصّه ايسه قوْرقود ددهنين ايسلام ديني عنعنه‌لري و ايسلامي شخصيّتلره اوْلان ياخشي موٍناسيبتلريدير. اوًن سوًزده دده قوْرقودا منسوب اوْلان اوًيودلر و حكمتلي سوًزلر آز- چوْخ داستانلارلا اوُزلاشيرلارسا دا، ايكينجي حيصّه‌ده اوْلان احوال- روحيه‌ني داستانلاردا تاپماق موٍمکون دئييلدير.
اوٍچونجو بوًلوم يعني ددهنين آدينا ايرَلي سوٍرولن ايجتيماعي دوٍشونجه‌لرين ايسه داستانلارلا اوُزلاشماديغي بير يانا دوُرسون، حتا اوْنلارلا قارشي- قارشييا گلمه‌سي ديقّتي جلب ائدير. همين فيكيرلر تكجه بوْيلاردا اوْلان فيكيرلرله دئييل، حتا اوًن سوًزون اوًزونده اوْلان بير چوْخ عيبارتلر و بوًلوملرله ده آچيق ضديّتده ديرلر.
بوُ حيصّه‌ده اوًن سوًزو يازان كاتيب اوًز سوًزونو اوْخوجولارينا قبول ائتديرمك اوٍچون اوْنلاري قوْرقود ددهنين ديليندن سوًيله‌يير. كاتيب قادينلارا اوْلان موٍناسيبتيني ددهنين ديليندن سوًيله‌ييرسه، اثرين داستانلاري ايله تانيش اوْلان اوْخوجو گوًرور كي، اوًن سوًزده اوْلان قادينلار ايله داستانلاردا اوْلان قادينلار تام فرقليدير. اوًن سوًزده‌كي قادينلارين هاميسي كيشي‌نين اَلي‌نين اسيريدير. اوْ، ايجتيماعي، سياسي و حربي ساحه‌لرده هر هانسي روْلا ماليک دئييل. حتّا ائو ايشلريني گوًرمكده ده بعضاّ عاجيز قالير. اوْ، اَريني حيات يوْلداشي دَييل، اوْنون آزادليغيني اَليندن آلان و اوْنو هئچ يئرده حسابا سالمايان بير وجود كيمي گوًرور. نتيجه اعتيباريله اوْ قادينلارين آزي تاپيلير كي، اَرينه وفالي اوْلسون، اوْنون ائو ايشلريني گوًرسون، قالاني اَري‌نين چوًره‌گيني يئيير، اوْنون سوًزونو دئيير، آبيرسيني آپارير و... بوْيلاردا اوْلان قادين ايسه اَري‌نين يوْلداشي، داياغي، مصلحتچيسيدير. اوْ، حيات يوْلداشينين يئرينده اوًلومه گئتمگه ده حاضير اوْلور. يئري گلنده سيلاح گوًتوروب، دوًيوش مئيدانيندا حاضير اوْلور، قوْچاق و قهرمان ايگيتلر كيمي دوًيوشور، ووُروشور، ييٌخير و حتّا دوٍشمنه اسير اوْلماقدا اوْلان اَريني دوٍشمنين اَليندن قوُرتارا بيلير. بئله بير قادين هئچ قيٌمت ايله اَرينه خيانت ائله‌مه‌يير. حتي دوٍشمن ده اوْنون ناموُسونا خيانت ائله‌مه‌سين دئيه، اوًز اوْغلونون اتيني يئمگه حاضير اوْلور. بوْيلاردا قادين ايله كيشي برابر حوُقوقا ماليكدير. بوٍتون ساحه‌لرده اَريله چيگين- چيگينه گئدير. قيٌرخ ايگيدي اوْلان كيشي‌نين حيات يوْلداشينين دا قيٌرخ اينجه قيٌز نديمه‌سي اوْلور. قادينين ايجتماعي- سياسي- حربي ساحه‌لرده ايرَ‌ليله‌مه‌سينه هئچ بير مانعه گوًرونمور. بوُنلاردان علاوه اوًن سوًزده مكّه، ايسلام پيغمبري، اوْنون صحابه‌لري، قرآن و ايسلام دينيني تمثيل ائدن بوُ كيمي آنلاملار موٍقدّس ساييلير، حال‌بوكي، داستانلاردا سوُ، آغاج، قوُرد، آت، سيلاح، قوْپوز و بوُ كيمي شئيلره داها آرتيق حوًرمت بسلنير. اوًن سوًزده ايچکي ايچمكدن، آغير قوْناقليق مجليسلري کئچيرمكدن، سوًز- سوْو يوْخدور. آنجاق بوْيلاردا چوْخ آغير مجليسلر ايچکي ايله کئچيريلير. بوْغازي بير قاريج قيٌزلار ايچکي پايلايير، ايچکي کوًنولون پاسيني سيلير. ايسلام ديني عادت- عنعنه‌لريندن يالنيز بوْيلارين بعضيسينده، اوْ دا تکجه دوٍشمنه غلبه چالماق ايسته‌ديكده، ايكي ركعت نامازدان سوًز گئدير. آيديندير كي، بوُ كيمي شئيلر ده اثر كوًچورولنده، اوًن سوًزو يازان موٍسلمان و شافعي مذهب كاتيبين طرفيندن بوْيلارا علاوه ائديلميشلر. دئمك اثر ايسلامدان چوْخ- چوْخ قاباقکي دوًورلرده يارانميش و فوْرمالاشميشدير و ايسلامدان قاباق و يا اثري قلمه آلان كاتيبين موٍسلمان اوْلدوغوندان قاباق قلمه آلينميشدير. آنجاق اوًن سوًزو يازان كاتيب بير مسلمان و ايسلامين ديني قانونلاريني منيمسه‌ميش بير شخص اوْلموشدور. اوْ، اثري كوًچوره‌رك، ديليني اوًز زمانينا گوًره چاغداشلاشديرماقلا برابر اوًن سوًزو ده اوْنا علاوه ائتميشدير.
اثرين كوًچورولمه اوْلدوغو, بوْيلاردان آنلاشيلان كيمي تاريخي سند‌لردن ده دوُيولماقدادير. اوًرنك اوْلاراق 1988- جي ايلده فرهاد زينالوف و صمد عليزاده طرفيندن باكيدا يايينلانان دده قوْرقود كيتابي‌نين اوًن سوًزونده بير نئچه ماراقلي جوٍمله‌يه راست گليريك:
«… هله 14- جو عصرين اوّللرينده (ميلادي) 1309- جو ايلده اصلي اوْغوز اوْلان تاريخچي ابوبكر بن عبدالله بن آي‌بكِ الدّواداري مـيـصـيـرده عرب ديلينده (دُرَرِالتّيجان آديندا) كيچيك بير خروْنيكا (سالنامه) يازميش و همين اثرده 6- جي عصرده ساساني حوًكمداري انوشيروانين وزيري بزرگمهره مخصوص، توٍركجه‌دن پهلوي ديلينه چئوريلميش بير كيتاب حاقّيندا معلومات وئرميشدير. «اوُلو خان آتا بيتيكجي داستاني» آدلانان بوُ اثر 8- جي عصرده هارون‌الرّشيدين واختيندا (763- 809) عرب ديلينه ترجوٍمه اوْلونموشدور. ابوبكر محض بوُ نوٍسخهدن ايستفاده ائده‌رك، قديم توٍركلرين قهرمانليق داستانلاري، اوْغوزخان، سوْنرالار كيتاب- دده قوْرقودا داخيل اوْلان تپه‌گوًز حاقّيندا ماراقلي معلوماتلار وئرميشدير».
گوًروروك كي، ابوبكر دواداري‌نين «دُرَرِالتّيجان» آدلي كيتابيندا «اوُلو خان آتا بيتيكجي» آدلي بير كيتابدان سوًز گئدير. اوْ همين كيتابين انوشيروان زمانيندا پهلوي ديلينه و ميلادي 8- جي عصرده يعني عباسي خليفه‌سي هارون زمانيندا عرب ديلينه ترجمه اوْلدوغونو سوًيله‌يير. اوْ يازيركي، توٍركجه اوْلان بوُ كيتابدا، توٍركلرين قهرمانليق داستانلاري، اوْغوزخان و دده قوْرقود بوْيلاريندان اوْلان تپه‌گوًز بوْيو دا وار ايدي. ابوبكر دواداري بوُ كيتابا بعضاٌّ اوْغوزنامه ده دئيير و يازيركي، بوُ كيتابدا توٍركلرين ايبتيدايي حياتيندان، ايلك حوًكمدارلاريندان دا بحث اوْلونور. ابوبكر دوّاداري بوُ كيتابين ايچينده اوْلان حكايه‌لرين بير سيٌراسيني اوًز كيتابينا يعني «دررالتيجان» كيتابينا يازماق ايستهيير، لاكين اوْنون قاباغيندا بير مانعه واردير، اوْ دا بوُ حكايه‌لرين ايسلام شريعتي ايله اوُزلاشماماسيدير. توٍركيه‌لي دده قوْرقود شوٍناس پروفسور محرم ارگين ابوبكر دوّاداري‌نين ديليندن بئله يازير: «من (ابوبكر دواداري) ايسته‌ييرم كي، بوُرادا بوُ قوْومون حكايه‌لريني ذيكر ائدم، فقط بوُ خوصوصدا بعضي‌سيني شرع- موٍقدّس قبول ائتمز». ابوبكرين يازديغينا گوًره، بوُ كيتاب اوْغوزلارين ايچينده الدن اله گزير و اوْنلارين باشينا گلن حاديثه‌لر و اوْنلارين ايلك پادشاهلاري بوُ كيتابدا شرح ائديلميشدير.
گوًروروك كي، دواداري، بوُ اثري يعني «اوُلوخان آتا بيتيكجي» كيتابيني توٍركلرين يانيندا آرتيق حوًرمته ماليك اوْلان كيتاب‌كيمي تانيتديرير، عئين‌حالدا يازيركي، «شرع- موٍقدّس بوُ كيتابين حكايه‌لريني ذيكر ائتمگه يوْل وئرمهيير». بيزه بئله گلير كي، بوُ اثرده يالنيز تپه‌گوًز بوْيو دئييل، باشقا دده قوْرقود بوْيلاري دا واريدي، چوٍنکي دده قوْرقود كيتابي‌نين بوْيلاري ايچينده تپه‌گوًز بوْيو اوٍسطوره‌وي بوْي اوْلسا دا، اوْندا ائله بير سوًز و ايش يوْخدور كي، شرع- موٍقدّس اوْنون دئييلمه‌سينه يوْل وئرمه‌سين، آمما باشقا داستانلاردا شرع- موٍقدّس ايله اوُزلاشمايان قوْنولار واردير و بوُنا گوًره ده دوّاداري تپه‌گوًز بوْيوندان آد چكير آمما باشقا بوْيلارين آديني دا چكمگه اوًزونه ايجازه وئرمير. بوُنو دا خاطيرلاتماق لازيمدير كي، شرع- موٍقدّس ايله اوُزلاشمايان حئكايه و داستان شوٍبههسيز كي، شرع- موٍقدّسين گلمه‌سيندن قاباق يازيلميش و يا اثري يازان شخص هله موٍسلمان اوْلماميشدير، اوْخوجولاري‌نين دا موٍسلمان اوْلاجاغيني بيلميرميش و يا موٍسلمان اوْلموشسا دا، هله‌ليك ايسلام ديني قانونلاريني و موٍقدّس شريعتيني لازيمي قدر اوًيرنمه‌ميشدير. يئنه ده دوّاداري‌نين يازديغي كيمي، اثر اَلدن اَله دوْلاشميش و عصرلردن سوْنرا بير موٍسلمان كاتيبين اَلينه کئچميش. اوْ، اثري كوًچوره‌رك بير قدر ده ايسلام ديني قانونلارييلا اوُزلاشديرميشدير.
بيرينجي بوْيدا اوْغلو- قيٌزي اوْلمايان آداملارلا داورانماق عنعنه‌سي، بوْيلاردا قهرمانلارين آدلاري، بوْيلارين چوْخوندا گوًرونن كيمي ايچکي ايچمگه هئچ بير ياساقليغين اوْلماماسي، هئچ ايگيدين هئچ بير دوُرومدا ايكي قادين ايله ائولنمه‌مه‌سي، قادينلارين سيلاح گوًتوروب دوًيوش مئيدانلاريندا كيشيلرله چيگين- چيگينه ساواشماسينا هئچ بير قوْروق- قايتاغين اوْلماماسي، قادين ايله كيشي‌نين بوٍتون ساحه‌لرده برابر حوٍقوقا ماليك اوْلماسي، دلي دوٍمرول بوْيوندا تصوير ائديلن عزراييلين سيماسي و اوُلو تانري‌نين چئشيدلي بوُيوروقلاري، بوُ ياندان دا ايسلام ديني‌نين هامييا واجيب اوْلان اوْروجلوق عنعنه‌سيندن و چوْخ مال- داوار ساخلايان آداملارا واجيب اوْلان زكاتيندان هئچ بير سوًز- ساو گئتمه‌مک، دستاماز آلماق و ايكي ركعت نامازي يالنيز دوٍشمنله دوًيوشه کئچنده و آللاهدان كوًمك ايسته‌ينده قيٌلماق، ها بئله آند ايچنده ايسلام دينينده موٍقدّس ساييلان شئيلر، يئرلر و شخصيّتلر دَييل، طبيعتده اوْلان شئيلره آند ايچمك و چوْخلو بئله- بئله نوٍکته‌لر گوًستريركي، اثرين تنظيم و تدوين اوْلماسي ايسلام مدنيّتي‌نين اوْغوز ائللري و توٍركلر ايچينده تانينماسيندان قاباق بلکه اوْرتا آسيا و آذربايجاندان اوزاق بير منطقه ده باش وئرميش، لاكين سوْنرالار آذربايجاندا كوًچوروله‌رك آذربايجان و آذربايجانين اوْلان يئرلرين آدلاريني دا بير چوْخ آدلارين يئرينه کئچيرميش, بوْيلارين بعضي حيصّه‌لرينه بير آز ايسلام ديني بوْياسي دا آرتيريلميشدير، اوْ جوٍملهدن آري سوُدان دستاماز آلاراق ايكي ركعت ناماز قيٌلماق و حضرت- محمّد صلوات اللاهين شأنينه صلوات چئويرمك كيمي ايفاده‌لرين بعضي بوْيلاردا ايشلنمه‌سي.
دده قوْرقودون توٍکنمز خزينه‌سيندن
حسين محمدخاني «گونئيلي»
بو قوْنو ۱۳۸۱- جي ايلده وارليق درگيسينين پاييز و قيٌش فصلينه عائيد نوٍمرهسينده چاپ اوْلموشدور.
هر خلقين مدنيتي, او خلقين ايستئدادي, ياراديجيليغينين محصولودور. زنگين, گليشميش و يئتگين بير مدنيت, او مدنيتي يارادان خلقين درين کئچميشينين, ضيالي و دوٍشونجهلي اينسانلار مئيدانا گتيرديگينين گؤرونوشو کيمي قيمتلهنر. زنگين فوْلکلوريک آبيدهميز ساييلان ددهقورقود کيتابي اوُلو بابالاريميز اوْغوز ائللرينين زنگي, گوٍونديريخي و باش اوجالديجي ميلّي- معنوي ميراثي اوْلاراق, آشاغيداکي آتالار سؤزلريني ده داشيماقدادير.
۱- دده قوْرقود بوْيلاريندا ايشلنن آتالار سوًزلريندن:
آت آياغي کوٍلوگ[1], اوْزان ديلي چئويک اوْلور. آت آياغي موًحکم (ايتي), اوْزان ديلي ايتي (کسَرلي) اوْلار.
اييهگوٍلو اوُلالور, قابيرغالي بوًيور. يييهسي اوْلان اوُلو اوْلار, قابيرغالي بوًيوير.
گزديگيندن اوْلدوگوٍن يئگ. اوًلمگين قالماغيندان ياخشيدير.
...اوْلماقدان اوْلماماق يئگ. اوْلماماق (بئله) اوْلماقدان ياخشيدير.
اسکي دوْنون بيتي, اوًکسوًز اوْغلانين ديلي آجي اوْلور. کوًهنه پالتارين بيتي, يئتيم اوُشاغين ديلي آجي اوْلار.
آت قوُلاغي ساغ اوْلور. آت قوُلاغي آييق- ساييق (هوٍشيار، تئز ائشيدن) اوْلار.
درين اوْلسا باتوُرور, قالاباليق قوْرخودور. درينليک باتيرار, باسيريقليق قوْرخودار (درين يئرده باتماق, باسيريق و قارما- قاريشيق يئرده قوْرخو اوْلار).
آت ايشلر, ار اوًيونر. آتين ياخشي گئدني (اوْنو مينن) ايگيدين اوًيونمهسينه سبب اوْلار.
يايان اَرين اوُمودو اوْلماز. ياياق (يئر آياق, پيادا) ايگيدين اوُمودو (داياغي- آرخاسي) اولماز.
اوْغولدا اوْرتاجيم يوْق, قارداشدا قَدَريم يوْق. اوْغلوم يوْخ، اوْرتاجيم (ائويمين ديرگي, ييٌخيلماقدان ساخلايي) و ميراثچيم اوْلا, قارداشدان دا نصيبيم يوْخ.
دوهجه بوًيوموشسن, داريجا عقلين يوْق. دوه قدَر بوًيوموشسن‌سه, داري قَدَر عقلين يوْخدور (گوًوده‌ن بوًيوک, عقلين آزدير).
آنا حقّي, تانري حقّي. آنا حاقّي تانري حاقّي قَدَر اوًنَمليدير.
قوْنشو حقّي, تانري حقّي. قوْنشو حاقّي تانري حاقّي قَدَر اوًنَمليدير.
يانيما ائل باقديقدا, قوْنشوما ائو باقديم. يانيمدا اوْلانا (اوًز عائيلهمه) اوًزگه کيمي باخديم, قوْنشوما ائويمده اوْلان (عائيله) کيمي باخديم (قوْنشومو عائيلهمدن اوٍستون سايديم).
باش اَسَن اوْلسا, بوًرک گوًرونمزمي اوْلور؟ ساغلام باشا بوًرک گرَکمزمي؟ ساغلام باشدا بوًرک گوًرمک اوْلمازمي؟
اسلان انيگي يئنه اسلاندير. آسلانين بالاسي دا آسلان اوْلار.
گوًک ايراق, يئر قاتي, گوًي اوُزاق, يئر برک, (گوًيه چيٌخماق اوْلمور, يئره باتماق اوْلمور, اَل يئردن- گوًيدن اوٍزولدو).
يالنيز ييگيت آلپ اوْلماز, يوْوشان ديبي برک اوْلماز. يارديمسيز ايگيت قهرمان اوْلا بيلمز, يوْوشان کوْلونون ديبينده گيزلنمک اوْلماز.
اوْغوزون عارسوُزي, توٍرکمنين دلوٍسينه بنزر. اوْغوزون تنبلي, توٍرکمنين قوْرخمازي کيمي اوْلار (توٍرکمندن مقصد توٍرکمنلر دَييل, بوُ بارهده تدقيقات و ايضاحات لازيمدير چوٍنکي توٍرکمنلر اؤزلري ده اوغوزلاردانديلار).
قَدَمي قوُتسيز گلين دئيينجه, اوُدسيز گلين دئسوٍنلر. قَدَمي اوُغورسوًز گلين دئيينجه, اوُتانماز گلين دئسينلر.
دپهگن کوپيني سوٍسهگن ييرتار. تپيک آتانين گوًپونو بوُينوز ووُران (آزغين سيٌغير، کَل) ييٌرتار, تپيک آتانين يئليني بوينوزلايان آلار, (بورنو يئلليني اوٍزدن سالار). (بوُگوٍنکو دئييمله دئسَک: «دينسيزين عوًهده‌سيندن ايمانسيز گلر».
۲- دده قوْرقود کيتابينين اوًن سوًزونده دده قوْرقودون ديليندن سوًيلنن آتالار سوًزلريندن
آللاه- آللاه ديمهيينجه ايشلر اوْنگماز. آللاهين آدي ايله باشلانمايان ايشلر دوٍزلمز.
قادير تنگري وئرمهيينجه, اَر باييماز. قادير آللاه وئرمهسه, کيشي باي (زنگين= غني) اوْلماز.
ازلدن يازيلماسا, ار باشينا قضا گلمز. آلينا يازيلمايان (طالئعده اوْلمايان) باشا گلمز (آلينا يازيلان باشا گلر).
اجل وعده ايرمهيينجه کيمسه اوًلمز. اَجَلي چاتمايان کيمسه اوًلمز.
اوًلن آدام ديريلمز. اوًلن آدام ديريلمز.
چيقان جان گئروٍ گلمز. چيٌخان جان دالي قاييتماز.
بير ييگيدين قره داغ يوُمريسينجا مالي اوْلسا, ييقار, درر, طلب ائيلر، نصيبيندن آرتوُغين يئيه بيلمز. بير ايگيدين بوًيوک داغ ييٌغينليغيندا مالي اوْلسا, يئنه ده ييٌغار, توْپلار، ديلر، آنجاق نصيبيندن آرتيق يئيه بيلمز (قيسمتدن آرتيق يئمک اوْلماز).
اوُلوشوبان سوُلار تاشسا، دنيز توْلماز. چايلار قوْووشاراق طوٍغيان ائدرسه ده، دنيز دوْلماز.
تکبّوٍرليک ائيلهيَني تنگري سئومز. اوًزونو بوًيوک ساياني تانري سئومز.
گوًگلون يوُجا توُتان ارده دوًولت اوْلماز. کوًنلو آلچاق (تواضوًعکار) اوْلمايان آدامين اعتيباري اوْلماز.
ياد اوْغلي ساقلاماقلا اوْغيل اوْلماز. اوًزگه اوْغلونو تربيه ائتسن ده, اوًز اوْغلونون يئريني وئرمز.
کوٍل دپهجيک اوْلماز. کوٍل ييٌغيني تپه اوْلا بيلمز.
قره ائششک باشينا اوٍين اوُرسان، قاتير اوْلماز. ائششگين باشينا نوْخدا ووُرماقلا قاتير اوْلماز.
قاراواشا توْن گئيوٍرسن، قادين اوْلماز. کنيزه ياخشي پالتار گئيديرسن ده, خانيم اوْلا بيلمز.
ياپا- ياپا قارلار ياغسا، يازا قالماز. لپه- لپه ياغان (قوُش‌باشي) قار يازا قالماز.
ياپاغلو گوًيجه چمن گوٍزه قالماز. سيٌخ و گوٍر چمن پاييزا قالماز (گوٍلون عوًمرو آز اوْلار).
اسکي پامبيق بئز اوْلماز. کوًهنه و اَپريميش پامبيقدان بئز چيٌخماز.
قاري دوٍشمن دوْست اوْلماز. کوًهنه دوٍشمن دوًنوب دوْست اوْلماز.
قاراغوُجا (قاراقوْچا)[2] قيٌيمايينجا يوْل آلينماز. آتا قيٌيمايينجا يوْلو باشا وئرمک اوْلماز (آتي برکه سالماسان, يوْلو باشا وئره بيلمزسن).
قره پوْلاد اوُز قيٌليجي چالمايينجا قيٌريم دوًنمز. بوًيوک و توُتوملو قيٌليجي ووُرمايينجا, دوٍشمن گئري قاييتماز.
ار مالينا قيٌيمايينجا آدي چيٌقماز. کيشي ماليني خرج ائتمهسه، آد قازانماز (چوًرگين سسي توْپوق سسيندن اوُزاغا گئدر).
قيٌز آنادان گوًرمهيينجه اوًگيت آلماز. قيٌز آناسيندان گوًرمهسه, بير زادي اوًيرنمز. (آناسينا باخ, قيٌزين آل, آرشينينا باخ بئزين آل).
اوْغول آتادان گوًرمهيينجه سوُفرا چکمز. آتا ائوينده آچيق سوُفرا گوًرمهين اوْغول سوُفرا آچماز (قوْناقجيل اوْلمايان آتانين اوْغلو قوْناقجيل اوْلماز).
اوْغول آتانين يئتيريدير, ايکي گوًزونون بيريدير. اوْغول آتانين داوامچيسي و ايکي گوًزونون بيريدير.
دوًولتلو اوْغول قوْپسا, اوْجاغينين کوًزيدير. عاغيللي- باشلي اوْلان اوْغول آتا اوْجاغيني آليشقان ساخلار (عاغيللي- باشلي اوْغول آتانين آديني باتيرماز).
اوْغول داخي نئيلهسوٍن بابا اوًليب, مال قالماسا. اوًلوب- گئديب, مال قوْيمايان آتانين اوْغلو نئيلهيه بيلر؟
بابا ماليندان نه فايدا، باشدا دوًولت اوْلماسا. عقلي اوْلمايان ائولاد آتادان قالما مالدان فايدا گوًره بيلمز.
دوًولتسيز شرّيندن آللاه ساقلاسوُن، خانيم، سيزي! خان, آللاه سيزي آنلاماز آدامين شرّيندن ساخلاسين.
----------------------------------------------------------------------
[1] - اسکي توٍرکجه: آدلي- سانلي، مشهور، يئل‌آياقلي
[2] - هر ايکي بيچيمده قئيده آلينميشدير و ظاهيراٌّ «سوْيلو آت» آنلاميندادير.
