dede qorqud
Saturday, August 28, 2004
 

سؤزوموز


چال قيليجين٬ يئتديم قازان و يا بورلاخاتون اورمودادير


از وئبلاگهاى دده قورخود و تورك خاتون


…… اهالى اورميه مىتوانند -ترجيحا با توافق مقامات محلى و يا خود راسا - يكى از شهرهاى شهرستان اورميه با نام جديد فارسى مانند "نوشين شهر" را بنام "بورلاخاتون" و يا "بورلا شهر" نامگذارى كنند. كوچكترين دليلى براى نامگذارى شهرهاى آذربايجان به زبانى بيگانه آنهم با اسامى بىپايه و تماما بىربط با هويت و فرهنگ و تاريخ مردم مانند "نوشين شهر" وجود ندارد.
--------------------------




در اخبار آمده بود پروفسور محرم قاسيملى ادبيات شناس آذربايجانى در سفرى به آذربايجان ايران٬ بر اساس قيدهاى سياحان آدام اولئاروس و اولياء چلبى٬ موفق به تثبيت محل مزار بورلا خاتون٬ يكى از شخصيتهاى اساسى داستانهاى كتاب دده قورخود در اورميه گرديده است. (امروزه اكثرا فرم "قورقود" بكار مىرود با اينهمه شكل صحيح اين نام به ويژه در تركى آذرى "قورخود" به معنى مهيب و يا انديشناك مىباشد. امروز در منطقه ترك نشين شمال خراسان-افشار يوردو- در شهرستان تركى بجنورد نيز محلى بنام "قورخود" وجود دارد). قاسيملى كه از ديرباز به تدقيق در باره يادگارهاى شاه اثر تركى دده قورقود اهتمام مىورزد٬ معاون انستيتوى ادبيات نظامى آذربايجان است.


ملاحظات آدام اولئاريوس و اولياء چلبى در باره قبر بورلاخاتون در اورميه


آدام اولئاريوس٬ سياح٬ عالم و ديپلومات آلمانى اهل ساكسونيا پروفسورى از دانشگاه لايپزيگ است. او از سوى دولت آلمان در تركيب هيئتى به سال ١٦٣٣ به سفر روسيه٬ آذربايجان و ايران فرستاده شده است. وى مشاهدات خود در اين سفر را در كتابى گرد هم آورده است. (Adam Olearus, Moscovitische und Persanische Reiseberschreibung, Hamburg, 1696) آدام اولئاروس در سال ١٦٣٨ در شهر آذربايجانى دربند (امروز جزء جمهورى خودمختار داغستان روسيه) بوده است. او از نخستين كسانى است كه در باره قرار داشتن مزارهاى سه شخصيت مهم كتاب دده قورقود يعنى دده قورقود٬ قازان خان و بورلا خاتون در آذربايجان سخن گفته است. اولئاريوس در سياحتنامه خود ذكر مىكند كه اهالى آذربايجان داستانهاى دده قورقود٬ افسانه هاى رايج در باره جنگهاى اوغوزها و ماجراهاى قهرمانان اغوزنامه سالور قازان و همسرش بورلاخاتون را براى وى حكايت كرده اند و اضافه مىكند كه قبر دده قورقود در نزديكى دربند آذربايجان٬ مزار بورلاخاتون در قلعه اورميه (اورمو قالاسى) در پيرامون اورميه آذربايجان و مزار قازان خان در پايتخت آذربايجان تبريز به ساحل رود آجىچاى٬ در سيصد كيلومترى اورميه قرار دارد.


او مىگويد "تركان در دربند داراى قبرستانى مشهور و خاص خود٬ با قبرهايى بلند به شكل نيمه استوانه اىاند. اهالى در باره اين قبرها روايت مىكنند كه گويا در زمانهاى قديم كمى پس از دوره محمد پيغامبر٬ در هندوستان پادشاهى به نام قازان خان وجود داشته است. قازان خان به لحاظ تبارى از ملت اغوز ساكن در تبرستان در ماوراء البرز است. لزگىها پس از جنگى با قازان خان٬ بر سر قبر چندين هزار تن از بزرگان كشته شده شان٬ نشانهايى به شكل استوانه گذارده اند. در ساحل دريايى دربند قبرستان ديگرى٬ محصور با ديوار موجود است. ايرانيان به اين قبرستان چهل تنان و تركها و تاتارها "قيرخلار" مىگويند. در اينجا نيز چهل شاهزاده و انسان مقدس كه در جنگ مذكور كشته شده بودند٬ در چهل عدد قبر كه بر هر يك علمى نصب شده دفن گرديده اند. قازان خود پس از مرگ٬ در اطراف تبريز در ساحل رود آجىچاى دفن شده است. اكنون نيز مىتوان آن قبر را در همانجا ديد. در جوار قلعه اورميه نيز مزار همسر وى بورلا خاتون را به من نشان دادند". اولئاروس از عظمت و بزرگى قبرى كه به عنوان قبر دده قورقود در دربند آذربايجان به وى نشان داده اند به حيرت در آمده است. اين قبر در درون غارى حفر شده در صخره كوهى قرار داشته است. (تصويرى رسم شده از انبوه بسيار عظيم سنگىاى به نام قبر دده قورقود در اين محل٬ توسط آ. ديوايئو به سال ١٨٤٨ در دست است). اولئاروس در باره قبرى كه به عنوان اوزون بويلو بورلاخاتون در اورميه به وى نشان داده شده نيز افاده مشابهى بكار مىرود و آنرا بسيار بزرگ و بر مقياس "قيرخ پيلله كان" (چهل پله) توصيف مىكند. امروز نيز قبورى در آذربايجان كه از طرف مردم٬ اوغوز قبيرلرى (قبرهاى اوغوز) ناميده مىشوند همه داراى اندازه هائى فوق العاده بزرگ اند.


اولياء چلبى سياح و عالم برجسته عثمانى در كتاب شهادتنامه خود كمابيش همان معلومات را داده و قبر دده قورخود را با آذربايجان (دربند و آخلات) پيوند مىدهد. او يازده سال پس از اولئاروس در شماخى آذربايجان بوده و مزارهاى مذكور را ديده است. وى در باره "قيرخلار مقامى" (آرامگاه چهل تن) و قبر "دده خورخود اولو سولطان" (سولطان كبير دده قورقود) در دربند چنين مىنگارد: "زييارتگاه-ى جبل-ى اربعين٬ يعنى "قيرخلار مقامى"٬ قيرخ عدد قبر-ى اعظم اولوب زييارتگاه-ى انامدير. زييارتگاه-ى "دده خورخود اولو سولطان"دير. شيروانلىلار بو سولطانا مؤعتقيدديرلر" (سياحتنامه اولياء چلبى. ج. ٢ ٬ ص. ١٣٢). همچنين در اشاره به شهر آخلات در آذربايجان تركيه چنين مىگويد: "عوثمانلىلارين اسكى آتالارى ايچه رىسينده آخلاتدا ياتانلاردان بيرى ده دده قورقود خاندير" (سياحتنامه اولياء چلبى. ج. ٤. ص ١٤٠).


م. قاسيملى: بورلاخاتون در اورميه آرميده است
پرفسور محرم قاسيملى به همراه ا. روستملى بر اساس معلومات موجود به جستجوى مقبره بورلا خاتون در پيرامون اورميه پرداخته است. او مىگويد: "مقبره بورلا خاتون همانطور كه در منابع نشان داده مىشود در قلعه قديمى اورميه قرار دارد. كوئورديناتهاى اين مزار در تطابق با آنچه آدام اولئاروس ذكر نموده مىباشد. قلعه اورميه بر سر كوهى به ارتفاع ٢٥٠٠-٢٠٠٠ متر قرار دارد. امروز قسمت اعظم اين قلعه گلى٬ همچنين مزارى كه در ته قلعه قرار دارد ويران و تخريب شده است. به گفته آدام اولئاروس حتا در روزگار او نيز بيش از نصف سنگ قبر كه ٥-٦ متر بلندى داشته٬ از بين رفته بود. احتمالا بر قسمت زيرين اين سنگ مزار سنگين كه بيش از نصف آن تخريب شده نوشته اى وجود دارد. عظمت مقبره نشانگر آن است كه در آنجا شخصيتى برجسته٬ اصيلزاده و نامدار مدفون است. در پيرامون قلعه نيز قبرهايى وجود دارند كه مىتوانند از آن خدمتكاران و يا نگاهبانان قلعه باشند. بورلا خاتون پيش از قازان خان فوت نموده و قازان خان به شكلى شايسته٬ او را با شكوه تمام دفن و بر مزار وى مقبره اى برپا نموده است". محرم قاسيملى چند سال پيش٬ باز طبق داده هاى منابع قرون وسطائى و از جمله آدام اولئاروس به جستجوى قبر دده قورقود در دربند برآمده و توانسته است كه محل آنرا به تقريب مشخص نمايد. (تركىشناس و شرقشناس مشهور بارتولد- ١٩٣٠-١٨٦٩ - براى پيدا نمودن اين قبر به دربند رفته اما موفق به پيدا كردن آن نشده بود). بنا به گفته آدام اولئاروس قبر دده قورقود در درون غارى در يك صخره جاى دارد. قاسيملى مىگويد از آنجائيكه صخره فروريخته مدخل غار را مسدود نموده موفق به مشاهده خود قبر نگرديده است.


اوزون بويلو بورلاخاتون


موقعيت برابر زن و مرد در تاريخ٬ سنن و فرهنگ تركى؛ زن و دنياى درونىاش با تمام ويژگىها و رنگارنگىاش در كتاب دده قورقود٬ از مقدمه كتاب تا آخرين داستان انعكاس خود را در دو مقوله اساسى "زن-مادر-همسر" و "همرزم-همراه-دوست" باز يافته است. احترام٬ عشق و تقدس مادر مهر خود را به شكل وجيزه "آنا حاققى-تانرى حاققى" (حق مادر-حق خدا) بر تمام داستانهاى كتاب زده است. ويژگىهاى ديگر خاص زنان داستانهاى دده قورقود (جسارت و رشادت٬ شمشير كشيدن بر دشمن پا بپاى مردان و ....) نيز توجه بسيارى از محققين خارجى را به خود جلب كرده است. در مقدمه چاپ انگليسى داستانها در آمريكا گفته مىشود كه "دنياى قهرمانى خاص مردان است. اما در داستانهاى دده قورقود٬ زنان از اين منظر با مردان برابرند. آنان به لحاظ موقعيت اجتماعى نيز كاملا با مردان در يك سطح قرار دارند". بورلا خاتون نيز يكى از اين زنان دده قورخود٬ زنى ترك و آذربايجانى است.


بويو اوزون بورلا خاتون -بورلا به تركى به معنى خوشه انگور است- (از ديش اوغوز) ٬ همسر قازان خان (از ايچ قوغوز)٬ دختر بايينديرخان و مادر اوروز بى٬ مانند همسرش از اشراف جامعه است. ابولقاضى بهادرخان در كتاب شجره تراكمه نام بورلاخاتون را در ميان هفت زن از اوغوزان كه مدتهاى طولانى حكومت كرده اند شمرده است (نام شش زن ديگر بارچين٬ سالور٬ شاباتى خاتون٬ كونين گؤركلو٬ كئرچه بولادى٬ قوغاتلى خانيم مىباشد). در كتاب دده قورخود بورلا خاتون با صفات دلاورى-رشادت٬ ذكا-فراست٬ مردمى و خلقى بودن٬ عصمت-ناموس و زيبايى برجسته٬ توصيف و ستوده مىشود. او در ميهمانىاى كه براى مردم عادى داده مىگويد به اندازه تپه اى گوشت و به اندازه درياچه اى شراب آماده كرده٬ شكم گرسنگان را سير٬ بر تن عوران رخت پوشانده و از دست محتاجان گرفته است. او در عين حال سلاح برداشته و مانند جنگجوئى بىباك با دشمن مىرزمد. بورلاخاتون نخستين كسى است كه به يارى قازان خان كه براى رها ساختن اوروز اسير رفته٬ مىشتابد و در ميدان جنگ در ميان دلاورانى كه بىباكانه مىجنگند هموست كه درفش دشمن را با شمشير زده و فرو مىافكند. (اوزون بويلو بورلا خاتون قارا توغون كافيرين قيليجلادى٬ يئره سالدى).


حضور بورلاخاتون در داستانهاى دوم (سالور قازانين ائوى ياغمالانديغى بوي - Salur Qazan'ın evi yağmalandığı boy) و چهارم (قازان بَىاوغلو اوروز بَىين توتساق اولدوغو بوى - Qazan Bəyoğlu Uruz Bəy'in tutsaq olduğu boy) بسيار برجسته است. در اين دو داستان موقعيت زنان ترك در جامعه٬ اشتراك زنان در نبرد در ميدانهاى جنگ٬ وفادارى و عشق زن و شوهر و تم محبت مادر-فرزند تصوير مىشود. (براى مطالعه ترجمه فارسى داستان دوم به اين آدرس و ترجمه انگليسى آن به اين آدرس مراجعه كنيد). در داستان چهارم بورلاخاتون با بيباكى و جسارت خود٬ همسر و پسر خويش را از فلاكتى محتوم نجات مىبخشد. (براى مطالعه ترجمه اى فارسى از داستان چهارم به اين آدرس مراجعه كنيد). به نظر اينجانب قطعاتى از داستان چهارم كه از زبان بورلاخاتون در سوگ فرزند اسيرش اوروز٬ در نكوهش همسرش قازان خان و .... گفته مىشود از موثرترين٬ قوىترين و زيباترين متون ادبى ادبيات تركى است. در زير به عنوان نمونه متن اصلى دو پاساژ كوتاه از بورلاخاتون را نقل كرده ام.


صحنه اول: قازان خان تنها پسر جوان خود اوروز را در نخستين آزمون-مراسم شكارش همراهمى مىكند. اوروز در حين شكار به اسارت دشمن گرفتار مىآيد. قازان بدون پسر به خانه باز مىگردد. بورلا خاتون كه به استقبال فرزند و همسرش شتافته اوروز را همراه با قازان نمىبيند. منقلب مىشود و در سوگ فرزند مىسرايد:


خان قيزى بويو اوزون بورلا خاتون٬ قازانين گلدييينى ائشيتدى. آتدان آيغير٬ دوه دن بوغرا٬قويوندان قوچ قيرديردى. "اوغلانجيغيمين ايلك آوىدير٬ قانلى اوغوز بَىلرين تويلاياليم!" دئدى. خان قيزى گؤردو كيم قازان گلير٬ يومورلانيب يئريندن اؤرو دوردو. سامور جوببه سين اَينينه آلدى. قازانا قارشى گلدى٬ قاپاق قالديردى. قازانين اوزونه دوغرو باخدى٬ ساغىيلن سولونا گؤز گزديردى. اوغلانجيغى٬ اوروزو گؤرمه دى. قارا باغرى سارسيلدى٬ دوم اوره يى اوينادى٬ قارا قييما گؤزلرى قان ياش دولدو. قازانا سويلاميش٬ گؤره ليم خانيم٬ نه سويلاميش. آييدير:........




Xan qızı Boyu Uzun Burla Xatun Qazan'ın gəldiyini eşitdi. Atdan ayğır, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı. "Oğlancığımın ilk avıdır, Qanlı Oğuz bəylərin toylayalım" dedi. Xan qızı gördü kim Qazan gəlir, yumurlanıb yerindən örü durdu. Samur cübbəsin əyninə aldı. Qazan'a qarşı gəldi, qapaq qaldırdı. Qazan'ın üzünə doğru baxdı. Sağıyla soluna göz gəzdirdi, Oğlancığı Uruz'u görmədi. Qara bağrı sarsıldı, dum ürəyi oynadı, qara qıyma gözləri qan yaş doldu. Qazan'a soylamış, görəlim xanım, nə soylamış. Ayıdır:



اوغول٬ اوغول٬ آى اوغول٬ اورتاجيم اوغول!Oğul, oğul, ay oğul, ortacım oğul
قارشى ياتان قاراداغيم يوكسه يى اوغول! Qarşı yatan qaradağım yüksəyi oğul
قارانقولوجا گؤزلريم آيدينى اوغول! Qaranquluca gözlərim aydını oğul
سام يئللرى اسمه دن٬ قازان! قولاغيم چينلار Sam yelləri əsmədən Qazan! qulağım çınlar
ساريمساق اوتون يئمه دن٬ قازان! ايچيم گؤينه ر Sarımsaq otun yemədən Qazan! içim göynər
سارى ايلان سوخمادان٬ آغجا تنيم قالخار شيشه ر Sarı ilan soxmadan, ağca tənim qalxar, şişər
قوروموشجا كؤكسومده٬ سوتوم اوينار Qurumuşca köksümdə sütüm oynar
يالنيزجا اوغول گؤرونمز٬ باغريم يانار Yalnız oğul görünməz, bağrım yanar
يالنيز اوغول خبرين قازان٬ دئگيل منه! Yalnız oğul xəbərin, Qazan! degil mənə
دئمز اولور ايسن٬ يانا گؤيونه٬ قارغارام سنه! Deməz olur isən, yana göyünə, qarğaram sənə


صحنه دوم: قازان خان براى رها ساختن اوروز روانه جنگ با دشمن شده است. در راه به جنگجويى نقابدار برخورد مىكند و از وى طلب يارى مىنمايد. اين سوار نقابدار كه به يارى قازان شتافته بورلاخاتون است و قازان اورا بازنشناخته است. بورلا خاتون خطاب به قازان خان مىسرايد:


مگر خانيم٬ بويو اوزون بورلاخاتون اوغلانجيغينى آندى. قرارى قالمادى. قيرخ اينجه بئللى قيز اوغلانىيله قارا آيغيرين دارتديردى٬ بوتون ميندى٬ قارا قيليجين قوشاندى. "باشيم تاجى قازان گلمه دى" دييه ايزين ايزله دى٬ گئتدى. گله گله٬ قازانا ياخين گلدى. قازان (بورلاخاتون) حلالينى تانيمادى.......خاتون آييدير:



Məgər xanım, Boyu Uzun Burla Xatun oğlancığını andı. Qərarı qalmadı. Qırx incə belli qız oğlanıyla qara ayğırın dartdırdı, bütün mindi, qara qılıcın quşandı. "Başım tacı Qazan gəlmədi" diyə izin izlədi, getdi. Gələg gələ, Qazan'a yaxın gəldi. Qazan (Burla Xatun) həlalını tanımadı. Xatun ayıdır:



قارشيم آلا ايگيد منيم٬ نه منله رسن؟ Qarşım ala igid mənim, nə mənlərsən
گئچميش منيم گونومو٬ نه آنديريرسان؟ Geçmiş mənim günümü nə andırırsan
قالخيبانى يئريندن دوران قازان! Qalxıbanı yerindən duran Qazan
قاراگؤز (قونور) آتين بئلينه مينن قازان! Qaragöz (qonur) atın belinə minən Qazan
ايلقاييبان قارا داغيم ييخان قازان! Ilqayıban qara dağım yıxan Qazan
كؤلگه لىجه قابا آغاجيم كسن قازان! Kölgəlicə qaba ağacım kəsən Qazan
پيچاق آليب قاناتلاريم قيران قازان! Piçaq alıb qanatlarım qıran Qazan
يالنيزجا اوغلوم اوروزا قييان قازان! Yalnızca oğlum Uruz'a qıyan Qazan
آت اوستونده اَيله نمه ييب٬ يورتان قازان! At üstündə əylənməyib yortan Qazan
سنين بئلين اؤلموش Sənin belin ölmüş
اوزه نگىيه ديرمايان ديزين اؤلموشÜzəngiyə dırmayan dizin ölmüş
خان قيزى حلالينى تانيمايان گؤزون اؤلموشXan qızı həlalını tanımayan gözün ölmüş
بونالميشسان٬ سنه نولموش؟ Bunalmışsan sənə nolmuş
چال قيلينجين٬ يئتديم قازان! Çal qılıcın! yetdim Qazan


حافظه تاريخى خلق ترك و آذربايجان:
در منابع تاريخى گفته مىشود كه جهانشاه قاراقويونلو٬ از برجسته ترين حكمرانان دولتهاى تركى-آذربايجانى تاريخ٬ با استناد به اوغوزنامه اى به تركى اويغورى موجود در كتابخانه دربارش در تبريز٬ به سفير عثمانى اظهار مىداشت كه پدرش قارا يوسوف و سلطان مراد عثمانى هر دو از نژاد اوغوزخان مىباشند. اين قيد علاوه بر وجود شعور ملى تركى و تفاخر به آن٬ حكايت از پاسدارى از هويت تركى و تداوم حافظه تاريخى در ميان حكمداران ترك آذربايجانى دارد. از طرف ديگر آنگونه كه از نوشته هاى اولئاروس٬ اولياء چلبى٬ آثار شعرا و مورخين و فولكلوريك آذربايجانى قرون وسطا مانند بايبورتلو عوثمان٬ حسن ابن محمود بياتى تبريزى٬ شاعر قول آتا٬ داستانهاى كوراوغلو٬.... و منبع تاريخى بسيار ديگر بدست مىآيد٬ افسانه هاى اوغوزنامه٬ داستانهاى دده قورقود و شخصيتهاى قهرمانى آن تا قرون ١٧-١٨ به طور بسيار زنده اى نزد خلق ترك در آذربايجان شناخته شده و رايج بوده اند:


- تبريزلى ماحميد اوغلو حسن بايات٬ اهل تبريز و از طائفه بيات٬ مولف كتاب سلسله نامه "جام جم آئين" در دوره جم سلطان (١٤٩٥-؟) بر اساس اوغوزنامه اى كه داشته مىباشد. (جام جم آيين دو نشر دارد: (Cam-i Cem-ayin, Ali Emiri neşri, İstanbul, 1331; Kırzıoğlu neşri, Osmanlı tarihleri, İstanbul, 1949) وى در اثر خود به ايجاد ارتباط بين دده قورقود و حضرت على و سلمان فارسى و... تشبث نموده است. به واقع طبق برخى روايات سلمان در نبردى در نزديكى دربند هلاك شده و در قبرستان قيرخلار دربند آذربايجان مدفون است (باكىخانوف٬ گلستان ارم٬ ص ٢)


- بايبورتلو عوثمان مورخى اهل بايبورد از شهرهاى عمده ساحه آذرى در شمال شرقى تركيه است. وى در كتاب خود "تواريخ جديد مرآت جهان" كه مابين سالهاى (١٥٩٥-١٥٧٤) تاليف نموده٬ در بخش بيان اوصاف بايندورخان به شهرهاى آذربايجانى قارس٬ آنى٬ دربند (دميرقاپى) و تبريز٬ شخصيتهاى تاريخى-افسانه اى دده قورقود و قازان خان و ... اشاره كرده مىگويد: قارينداشلارى بايينديرخان تعللوقويلا خوراساندان عزيمت ائديب آنىيا قارسا گلديلر. ... آندان دميرقاپىيا واريب كوستاسك مليكى موحاصيره ائديب دميرقاپىنى آليب باشينى كسدى....دده قورقودو ايچلرينده شئخ تيكدى. سونرا باييندير خانين اؤولاديندان اوزون حسن مماليك-ى عجمه پاديشاه اولدوغوندا ايسلام دينى عجمده اوستووار اولدو. تبريزده شام قازان كى دئرلر قازان خانين اوغلو خودابنده نين مزارىدير..... هر چند در اينجا به نظر مىرسد كه دو قازان خان اوغوزى و ايلخان قازان در هم آميخته شده باشند٬ با اينهمه منابع ديگرى وجود دارند كه قازان خان افسانه هاى اوغوز را به آذربايجان نسبت داده اند. در داستان قزاقى "كبلاندى باتير" قازان خان به شكل "قيزيلباشلارين خانى" (خان قزلباشان) تصوير شده است: " قيزيلباشلار اؤلكه سيندن-گلدى قازان خان". ("قيزيلباشلار اؤلكه سى" نام ديگر آذربايجان و يا قلمرو دولتهاى تركى-آذربايجانى صفوى و افشار و قاجار است.)


- قول آتا شاعرى آذربايجانى زيسته به سالهاى ١٤٠٠ و مولف مثنوىاى بنام "ليلى و مجنون" به تركى است. وى در اثر خويش چند بار از "دده قورخود" نام برده است. (مثنوى وى چاپ شده است: O.Ş.Gökyay Kul Ata Mesnevisi.Ülkü,Temmuz 1937,IX,s.348-342) قول آتا در باره دده قورخود مىگويد:


خوش دئميش قورخود٬ تحممول خوشدورور - نئىشكر تك قهرى٬ يودماق نوشدورور
پيش قدملر سؤزون ائشيتمك گره ك - هر نه كى پيرلر دئميش٬ ائتمك گره ك


كم اصيل كيشىلرين ايشى بودور - غئيبت٬ يالان٬ بؤهتان ايشى بودور
دده قورخود دئر كى اول عاقيل دورور - سؤيله ين دير كى اول بتر دورور


دده قورخود سؤيله دى كى دوشمنين - اؤلسه سئوينمن كيمسه نين
نيشه كى بو جومله باشلاردان گئچه ر - جومله عالم هم بو شربتدن ايچه ر


- در برخى از روايتهاى داستان كوراوغلو٬ نام پدر وى دده قورقود است. اوست كه قيرآت اسب كوراوغلو را پرورش داده است.....


در فولكلور آذربايجانى جاى جاى رد دده قورقود ديده مىشود. م. ف. آخودوف نمونه اى به شكل زير نقل كرده است: (م. ف. آخوندوفون آرشيوينده دده قورقود ايزلرى. ادبيات و اينجه صنعت. ٢١ نيستان ١٩٥٧)


گلينه آيران دئمه دى٬ او دده قورقود
آيرانا دوغران دئمه دى٬ او دده قورقود
ايينه يه تيكن دئمه دى٬ او دده قورقود
تيكه نه سؤكن دئمه دى٬ او دده قورقود


حافظه تاريخى خلق ترك در آذربايجان٬ بر اثر غفلت و اهمال سردمداران و نخبگان٬ نسلا به نسل زدوده مىشود. متاسفانه اين اپيدمى نسيان ناخوش آيند٬ تمام جنبه ها و مظاهر هويت و فرهنگ ملى ترك را در بر گرفته است. امروز اهالى بومى دربند و اورميه و تبريز از مسئله وجود و يا احتمال وجود مزارهاى فوق در شهرهايشان و در باره كسانى كه در اين مزارها آرميده اند كوچكترين آگاهى و تصورى ندارند. با اينهمه جاى خوشبختى دارد كه فولكلورشناسان در مناطق ترك آذرى نشين شرق تركيه بويژه در قارس و پيرامون آن٬ علاوه بر دده قورقود و ديگر مضامين اوغوزنامه اى٬ به طور مشخص خاطره و رد زنده بورلاخاتون را در ميان تركمه-قاراپاپاق تثبيت نموده اند. (در ايران تركمه-قاراپاپاق عمدتا در دو استان آذربايجانى آذربايجان غربى (منطقه سولدوز) و استان مركزى (منطقه بزچالو) ساكن اند). گفته مىشود كه در ميان آيريملى - آيريملوهاى آذربايجان شمالى نيز٬ هنوز خاطرات برخى عناصر افسانه هاى اوغوزى مانند تپه گؤز و... موجود است.


دده قورقود٬ بورلا خاتون و آذربايجان


افسانه دده قورقود از آلتاىهاى سيبرى به تركستان و از تركستان به قفقاز و خاورميانه و از قفقاز و خاورميانه به سوى آناتولى و آسياى صغير راهى طولانى طى نموده٬ حكايات آن در هر كدام از اين سرزمينها بارها و بارها از سوى توده هاى ترك خوانده شده است. با هر خوانش٬ متقابلا بخشهايى از بافت و رويدادهاى آن سرزمين را در خود جذب نموده و به واقع قورقودى نو آفريده شده است. بدين ترتيب هر قورقود در حالى كه ادامه دهنده قورقود پيشين و غير از آن است در عين حال خود او نيز است. افزون بر آن در دنياى ترك٬ روشن بينان خردمندى كه به حيات معنوى توده ها جهت مىداده اند از سوى خلق قورقود ناميده شده اند. به همين سبب است كه در دنياى ترك٬ ما نه با يك دده قورقود بلكه با سيستمى از دده قورقودهاى معنوى-تبارى مواجه مىشويم و باز به همين سبب است كه در مناطق مختلف دنياى ترك٬ از ازبكستان تا آنادولو مزارهاى بسيار قورقود مشاهده مىشود. تا قورقود دربند آذربايجان٬ صدها قورقورد ديگر وجود داشته است و دده قورقودى كه در كتاب دده قورقود از آن نام برده مىشود نيز تنها يكى از آخرين نمايندگان سلسله قورقودهاست. شخصيت و افسانه هاى دده قورقود متعلق به دنياى تركى و دده قورقود و افسانه هاى دده قورقود ميراث مشترك همه خلقهاى ترك است. آنچه كه انحصارا به آذربايجان تعلق دارد گونه اى از آن يعنى كتاب دده قورقود است كه بلاواسطه در آذربايجان (تركيه٬ قفقاز و ايران) شكل نهايى خويش را پيدا نموده و به تركى آذرى نگاشته شده است.


در جامعه علمى هميشه اتفاق عقيده اى –اقلا در سطح نظرى- در باره ارتباط بين آذربايجان و كتاب دده قورقود موجود بوده است٬ با اينهمه اگر اكنون تعلق مزار قلعه اورميه به بورلا خاتون قطعى شود٬ اين ارتباط تنگاتنگ٬ پايه مادى بسيار جدىترى بدست خواهد آورد. تثبيت مزارهاى دو شخصيت اوغوزنامه٬ قازان خان و بورلا خاتون در دو شهر اورميه و تبريز و پيدا شدن مزار دده قورقود در دربند آذربايجان شمالى موقعيت اين داستانها٬ تعلق و منسوبيت كتاب دده قورقود و حوادث طرح شده در آنها به سرزمين آذربايجان را تقويت خواهد نمود. اين قبور دلايلى بسيار قوى بر اثبات وجود تاريخى و واقعى شخصيت بورلاخاتون و قازان٬ بشمار خواهند رفت. به سبب نام برده شدن و ارتباط همزمان با قبور قازان خان و بورلا خاتون٬ قورقود آذربايجان بىشك منحصر به فرد بوده و اينهمه٬ دليلى قاطع بر عينت آن با قورقود كتاب دده قورقود است. از طرف ديگر مقبره بورلا خاتون در اورميه٬ قازان در تبريز و دده قورقود در دربند نشان مىدهد كه در شكل گيرى اين افسانه ها نه تنها انديشه و تخيل خلق ترك٬ بلكه حوادث تاريخى وقوع يافته در آذربايجان نيز به يك اندازه سهيم بوده اند.


آشكار است كه براى قطعى و دقيقتر شدن فرضيه و ادعاى قرار داشتن مزار بورلا خاتون در اورميه٬ مىبايست نخست گزارشهايى علمى تهيه و در معرض ارزيابى جامعه علمى و متخصصين امر قرار داده شود. پس از آن بايد شورايى علمى متشكل از باستانشناسان و غيره با همكارى دولتين و مقامات علمى دو كشور ايران و آذربايجان تشكيل و به ادامه سفرهاى علمى٬ كاوشها و حفارىها بپردازند. البته در اين ميان مسئوليت اصلى بر دوش مقامات ادارى و علمى استان آذربايجان غربى خواهد بود. اين زمره مىبايست اين مسئله را به عنوان فرصتى براى اداى وظيفه ملى خود در قبال خلق و فرهنگ ترك و آذربايجان و تاريخ آن غنيمت شمارند. به هر تقدير چه مزار بورلا خاتون در اورميه يافت بشود و چه يافت نشود٬ صرف ذكر نام اين شهر ابديا ترك٬ اين عروس شهرهاى آذربايجان در منابع قرون وسطا به عنوان آرامگاه بورلاخاتون٬ افتخارى بزرگ براى اورميه است.


"بورلا شهر" آرى٬ "نوشين شهر" خير!
- در جمهورى آذربايجان و تركيه بورلاخاتون همواره در مركز توجه روشنفكران٬ ادبا و هنرمندان قرار داشته است. نبى خزرى شاعر معروف آذربايجانى پيس حماسه اى - شاعرانه اى در دو پرده بنام بورلاخاتون٬ بر اساس داستان به يغما برده شدن خانه سالور قازان نگاشته است. نمايش بورلا خاتون يكى از برجسته ترين و محبوبترين نمايشها در تئاتر تركى است. اين پيس به دفعات در تئاتر آكادميك دولتى درام آذربايجان به صحنه گذارده شده است. بنياد آذدرام با به صحنه در آوردن اين نمايش در فستيوال بين المللى تئاتر هاى ترك زبان-٢٠٠٠ در اوفا پايتخت باشقيردستان٬ موفق به دريافت جايزه تورك سوى شد. از اين نمايش در همان سال براى شركت در فستيوال دده قورقود در شهر بايبورد (در ساحه آذرى تركيه) دعوت به عمل آمد. اين نمايش به روسى ترجمه و در تئاتر درام روس نيز بر صحنه رفته است. در تركيه سناريويى نمايشى از بورلا خاتون به شكل راك اوپرا توسط محمت سوى آرسلان نگاشته شده است (براى خواندن متن اين پيس كه هنوز به صحنه نرفته است به نوشته زير در وئبلاگ دده قورقود مراجعه كنيدSİNEMACI GÖZÜYLE- Dede Korkut )


- تاسف آور است درحاليكه توده دهها ميليونى خلق ترك و آذربايجانيان در ايران همچنان از تحصيل و خواندن و نوشتن به زبان ملى خويش تركى٬ از لذت خواندن و يادگيرى افسانه ها٬ داستانها و حماسه هاى ملى خود مانند كتاب دده قورخود محروم نگاه داشته مىشوند٬ به كودكان ترك در مدارس آذربايجان و غير آن داستانها و افسانه هاى قوم همسايه فارس آنهم به زبان اجبارى فارسى آموزش داده مىشود. وظيفه مقامات و نهادهاى مسئول است كه علاوه بر تدايبر عمومى مانند رسمى نمودن و آغاز تحصيل به زبان تركى٬ همچنين عاجلا به گنجاندن تاريخ ادبيات و افسانه و حماسه هاى تركى-آذربايجانى در كتب درسى در سراسر ايران بويژه در مناطق ترك نشين٬ مخصوصا استانهاى دوازده گانه آذربايجانى اهتمام ورزند.


- كتاب دده قورقود و ديگر يادمانهاى ادبى و حماسى ملى تركى مىبايست كه در ميان سوژه هاى اصلى آفرينشهاى هنرى و ادبى نقاشان و آشيقان و نويسندگان و شاعران٬ مجسمه سازان و آهنگسازان و ... ترك و آذربايجانى در ايران قرار داشته باشند. در اين ميان جا دارد از اقدامات ادبايى كه به چاپ و نشر كتاب دده قورقود و يا مقالات و بررسى هايى در باره اين گنجينه در ايران اقدام كرده و مىكنند و خوشبختانه روز بروز بر تعدادشان نيز افزوده مىشود به نيكى ياد نمود. همچنين بويژه مىبايست نام يدالله صمدى نويسنده و كارگردان فيلم دمرل (فيلمهاى ديگر وى ساراى٬ ساوالان) ذكر گردد. يدالله صمدى اين سينماگر ترك ايرانى شناخته شده در مقياس جهانى٬ بىشك برجسته ترين نام سينماى مليتها – كه در رسانه هاى فارسى به سينماى مليتهاى ايرانى٬ سينماى محلى و يا اقوام گفته مىشود!!!- و همچنين سينماى تركى-آذربايجانى خالص در ايران است. (براى مطالعه دو معرفى در باره فيلم دمرل به اين آدرس مراجعه كنيد).


- نامهاى قهرمانان كتاب دده قورقود على رغم شدت و تشديد سياست فارسسازى خلق ترك در ايران٬ هرگز نبايد از حافظه تاريخى ملت ما پاك گردند. كتاب دده قورقود مىبايد كه در منزل هر ايرانى ترك و آذربايجانى موجود باشد. براى برگرداندن اسامى ملى تركى مانند بورلا خاتون به ميان مردم٬ آفرينش آثار علمى و هنرى گوناگون و كاربرد اين اسامى در آنها يكى از تدابير ممكن است. همچنين اهالى اورميه مىتوانند -ترجيحا با توافق مقامات محلى و يا خود راسا - يكى از شهرهاى شهرستان اورميه با نامهاى جديد فارسى مانند نوشين شهر (قند كرخاناسى سابق٬ شهردار جديد اين شهر خانم تهمينه بلندرفتار است) را بنام بورلاخاتون و يا بورلا شهر نامگذارى كنند. كوچكترين دليلى براى نامگذارى شهرهاى آذربايجان به زبانى بيگانه آنهم با اسامى غير تركى-غير آذربايجانى بىپايه و تماما بىربط با هويت و فرهنگ و تاريخ مردم مانند نوشين شهر وجود ندارد.


-و همچنين در شهرهاى آذربايجان و مطلقا در شهر اورميه مىبايد نام يكى از خيابانهاى اصلى شهر را٬ مخصوصا اگر بنا به سياست فارسسازى داراى نام جديد و غليظ بيگانه فارسى باشد٬ بنام بورلا خاتون نامگذارى نمود. خلق ترك بويژه در آذربايجان هرگز نمىبايست نامگذارىهاى دولتى به زبان قوم همسايه فارس در سرزمين تاريخى خود را پذيرا شوند. در اين موارد مردم و روشنفكران بايد مصرانه و همچنان نامهاى قبلى اصيل تركى را بكار برند و در صورت تركى نبودن نام قبلى و يا جديدالتاسيس بودن آن٬ مىبايد راسا نامى متناسب با فرهنگ آذربايجانى و مطلقا به زبان تركى٬ ترجيحا مربوط به گروههاى تركى تاريخى ساكن در محل و يا شخصيتهاى آذربايجانى با نام تركى انتخاب نموده بكار برند.


گئرچه يه هو!!!






 
Sunday, August 22, 2004
 


KİTAB-I DEDE KORKUT'TA KADIN DÜNYASI

Fatmahanım VELİYEVA*


Hem tarih, hem de ilim ve medeniyet bakımından büyük önem taşıyan destanlarımız Türk tarihini aydınlatır, medeniyetimizin mekân ve zamanın, esas karakteristik özelliklerini yansıtır. Kökü tarihe dayanan, ilhamını tarihten alan destanlar Türk milletinin dil, din, liyakat, benlik ve millî kahramanlık maceralarının yankısıdır. Bir halkın yeniden büyük millet olma, özgürlük ve bağımsızlıklarını koruma çabaları için manevî destek olarak destanların rolü büyüktür. Böyle destanlara ve destan mitlere örnek olarak Yaratılış, Şu, Afrasiyab, Hun, Göktürk, Oğuz Kağan, Ergenekon, Uygur. Türeyiş, Göç, Satuk Buğra Han, Manas, Cengizname, Köroğlu vb. gösterebiliriz.


Türk edebiyatında destan, Türk milletinin tarih sahnesine ayak basmasıyla başlar ve uzak geçmişimize ışık tutar. Bir destanın oluştuğu zamanla yazıya alındığı devir arasındaki mesafe ne kadar olursa olsun, destan yine oluştuğu çağın ürünüdür. Bu destanlar arasında özel bir yeri olan Kitab-ı Dede Korkut millî medeniyetimizin iftiharı olmakla birlikte Türk şiirsel düşüncesinin incilerindendir.


Kitab-ı Dede Korkut gerçek anlamda büyük edebiyatın parlak örneği insanlığın yücelttiği yüksek fikir ve duyguların terennümcüsüdür.


Edebî estetik düşünceler için tükenmez bir kaynak olan Kitab-ı Dede Korkut, ta "Kadın-Ana" konusu en esas yerlerden birini tutar. Destanlarda bu konu bütün renkliliğiyle, bütün yönleriyle ele alınmıştır. Destanların başından yani mukaddimeden sonra kadar esas kahramanlarla omuz omuza duran kadınların iç dünyası, karakteristik özellikleri büyük saygı ve sevgiyle tasvir olunmuştur.


Destanların hepsinden atasözü şeklinde bir deyim kızıl hat gibi geçer. Ana Hakkı - Tanrı Hakkı Kutsal sayılan analarımıza, kadınlarımıza olan bakış açısı bu hattan geçer, bu ışıkla aydınlanır.


Kadın Ana-Hatun Ana ailenin sarsılmaz bir temel üzerinde kurulmasını temin eder, yalnız evin değil, soyun, neslin sağlam geleceği için temel hazırlar. Evlâdının olmaması bu açıdan yalnız bir aile için değil, bütün boy için bir üzüntüdür. Bu üzüntünün açık bir ifadesini birinci destan olan Boğaç boynundan başlayarak görmekteyiz. Boğaç boyunda evlâtsızlık acısı Dirse Han'la kadınına farklı bir şekilde yansımıştır. Kadının daha sebatlı, iradeli olması, en zor anlarında bile eşini sabırlı olmaya davet etmesi takdir edilecek bir özelliktir. Kadın Dirse Han'a şöyle der :


"Hey Dirse Han, bana gazab etme. İncinip acı sözler söyleme. Yerinden uru durgıl. Ala çadırın yeryüzüne dikdirgil. Attan aygır, deveden buğra, koyundan koç öldürgil. İç Oğuzın, Daş Oğuzın beglerin üstüne yığnak etgil, aç görsen doyurgıl yalıncık görsen donatgıl, borçluyı borcundan kurtargıl. Depe gibi et yığ, göl gibi kımız sağdır, ulu toy eyle, hacet dile, ola kim bir ağzı dualının alkışıyla Tangri bize bir yetman eyal vere.1


Ana kalbinin hassaslığı avda yaralanan oğlu Buğac'ın kuşkusunu da anneye belli eder. Çok ilginçtir ki ağır yaralı Buğac'ın iyileşmesi de annesine bağlıdır. Belki de mitolojik bir muayene şekli olan ana sütüyle dağ çiçeği, aslında bir hakikat, gerçeklik payı olan tedavidir. Ailenin evlât hasreti Bamsı Beyrek boyunda da görülmektedir.


Burla Hanın oğluna olan sevgisini bu sözlerle dile getirir :
“Oğul oğul au oğul! Ortacım oğul!
Karşu yatan kara tağım yükseği ogul!
Karannulıca gözlerim aydını oğul!
Sam yelleri esmedin, Kazan, kulağım çınlar.
Sarımsak otun yemedin, Kazan, içüm göyner.
Sarı yılan sokmadan ağca tenüm kalkar, Şişer.
Kurumışça köksimde sütim oynar.
Yalnuzca oğul görünmez, bağrını yanar.
Yalnuz oğul haberin, Kazan, degil mana !
Demez olursan yana göyne kargaranı, Kazan, .sana !"


Ananın evlât sevgisi, onun için hayatını bile feda etmeye hazır olması bir karşılık beklemeyen temennisiz insanî duygulardır. Fakat evlâdın anaya karşı olan sevgisi de böyledir. Bunun en yüksek terennümünü Salur Kazan'nın oğlu Uruz'un esir alındığı boyda görmek mümkündür. Evi, yurdu talan edilen, kadın, evlâdı esir götürülen, malı, mülkü yağma edilen Salur Kazan o öfkeyle düşman üstüne tek, yalnız başına gitmeye karar verir. Gelip vardığında onun düşmanından istediği yalnızca ihtiyar annesidir.


"Mere Şöklü Melik! Dünlüği altun ban evlerimi getirmisen sana kölge olsun. Ağır hazinem bol akçam getirmisen, sana harçlık olsun. Kırk ince belli kızla Burla Hatun' n getirip sen sana esir olsun. Kırk yiğitle oğlum Uruz’u getiripsen - gulun olsun. Tavla tavla şahbaz atlarım getiripsen sana yüklet olsun. Karıcık anamı getirmisen, mere kafir! Anamı vergil mana, savaşmadan, uruşmadan kayıdayım. Geri döneyim, gideyim, belli bilgil dedi. "


Hiç şüphe yok ki bu sözler Salur Kazan'ın korkakhğından değil, zıttına, annesine olan saygısındandır. Kazan Han için tüm dünya bir tarafa, annesi ise bir tarafadır.


Başka bir örnek :


Kazan Han'a manevî darbe vurmak için Şöklü Melik Burla Hatun'u kendi meclisine getirerek sağrak sürdürmek (oturanlara içki ikram ettirmek) ister. Fakat kırk kız-kadın, Kazan Han'ın kadın sorulduğunda hep birlikte cevap vermeye karar verirler. O zaman Şöklü Melik başka bir hainliğe başvurur. Uruz'un kıyım kıyım doğranarak kavrulmasını, etinin kırk kıza götürülmesini emreder. Her kim yemezse, demek ki Kazan Han'ın hatunu odur.


Ana oğluna şöyle hitap eder: "... Senin etinden, oğul, yiyeyin mi? Yoksa sası dinlü kafirin döşeğine gireyim mi? Agan Kazan’ın namusun sındırayın mı? Oğul hey ! "


Uruz mert atanın, mert ananın oğludur. O kendisinin kıyım kıyım , kıtır kıtır doğranmasına razıdır. Fakat ailesinin namusunu her şeyden üstün tutar. Hatta annesine der ki, onlar bir yediğinde sen iki ye, yeter ki babamın namusu ayaklar altında kalmasın.


Ana her zaman için anadır. Ana evladını sever. Evlât iyi olsun, kötü olsun, çirkin olsun, güzel olsun, ana için farketmez. Basat'ın Tepe göz'ü öldürdüğü boyda da değişik bir ana evlât sevgisine şahit oluyoruz :


"Depegöz ' in peri anası gelüp oglanının parmağına bir yüzük keçirdi. Ogul, sana ok batmasun, tenüni kılıç kesmesün, dedi. "


Fakat buna rağmen Tepegöz'ü anaların feryadı, ahı tutar. Basat'ın yanına ağlaya ağlaya giden bir ihtiyar ana olmasaydı, belki de bu iş böyle sonuçlanmazdı.


Genellikle kadınlara olan münasebet, destanların mukaddimesinde görülmektedir. Kadınların dört türlü olması ile ilgili fikir söylenirken ilk sırada asil karakterli olanlardan bahsedilir. Ve onlar bütün eser boyunca takdir edilir. Şöyle ki:


"Ozan evin dayağı odur ki, yazıdan-yabandan eve bir konuk gelse, er adam evde olmasa, ol anı yedirer, içirer, agırlar-ezizler gönderer. Ol Ayişe, Fatime soyudur, hanım Anun bebekleri bitsin, ocağına buncılayın avrut gelsün". .


Dede Korkut destanlarında tasvir olunan Türk güzellerin kendilerine özgü bir güzellikleri vardır. İşte o güzellerden birinin tasviri:


“Yalap yalap yalabıyan ince tonlum
Yer basmayıp yürüyen
Kar üzerine kan dammış gibi kızıl yanaklım
Koşda badam sığmayan dar ağızlım
Kalemciler çaldığı kara kaşlım
Kurması kırk tutam kara saçlım!...


Ailenin sağlam temeller üzerine kurulması için uygun eş seçilmesi fikri destanlarına birkaç defa karşımıza çıkıyor. Kanlı Koca oğlu Kanturalı, evlenmek isterken ok atan at binen, çekinmeden düşman üzerine gidebilen bir kız arar. Bütün bu güzelliklere sahip olan Sarı tonlu Selcan Hatun mütevaziliği ile dikkat çeker. O, yiğitlikte Kanturalı'dan geri kalmasada "öğünürse er öğünsün-aslandır" diyerek sadece onun zor günlerinde desteği olduğunu dile getirir.


Yabancı araştırmacıların birçoğunda Dede Korkut destanlarındaki kadınların özellikleri, mertlik vc yiğitlikleri, düşmana karşı kılıç çalmaları vs. dikkate alınmıştır. Destanların A.B.D.'de İngilizce yayınlanan neşrinin
giriş makalesinde şöyle yazılmıştır: "Kahramanlık dünyası erkeklere mahsustur. Lakin Dede Korkut'ta kadınlar da erkekler gibidir. Onlar içtimai durumlarına göre erkeklerle tamamen eşittirler."


Bamsı Beyrek de Banu Çiçek’le evlenmeden önce onun gücünü ve cesaretini sunar: onunla at yarışına çıkar, ok atar ve güreş tutar. Bu yarışların hiç birinde Banu Çiçek Bevrek'ten geri kalmaz. Fakat Banu Çiçek için en zor sınav on altı yıllık bir hasret olur. Öldüsünü, kaldısını bilmeden Beyrek'i sabırla bekler. Beyrek'in yalancı ölüm haberi bile onu yıldırmaz.. Türk kadınının büyük vefakarlık örneğini verir Banu Çiçek. Bu bakımdan Türk erkeğinin kendi hayatını, aile namusunu kadınına emanet etmesi, ona güvenmesi çok doğaldır. Banu Çiçekle ilgili bir nokta da çok dikkat çekicidir. On altı yıllık hasretlisi çıkıp gelirken Banu Çiçek'in bu müjdeyi ilk vermek istediği insan Beyrek'in babasıdır. Onun hasretiyle gözleri tutulmuş Baybura Han'a bu haberin ulaştırılması çok normal sayılabilir. Fakat Banu Çiçek'in bu davranışı bir gelinin değil, bir evladın babasına olan sevgisi şeklinde ortaya çıkar. Yeri gelmişken Seğrek boyunda da "Atamdan yeyrek kaynata, anamdan yeyrek kaynana'' diyen gelinin sözlerinde saygıyla birarada sevgiyi de görmek mümkündür.


Deli Dumrul boyunda eşe olan sadakatin, sevginin başka bir örneğine rastlıyoruz. Destanda adı bile geçmeyen bu gelin, eşinin yolunda düşünmeden canını bile vermeye hazırdır. Azrail, Deli Dumrul'un canını almak isterken o, Allahu Teala'nın varlığına, birliğine şükreder. O zaman Azraile ilahi bir nida gelir: “ Çün deli kavat menim birliğimi bildi, birliğime şükür kıldı, ya Azrail! Deli Dumrul can yerine can bulsun, onun canı azad olsun dedi.”


Aksakalh babası ak biçekli anası yanına Deli Dumrul can bulmaya gider. Fakat eli boş geri döner. Ümidi kesilen Deli Dumrul, kadınıyla helalleşir, son vasiyetlerini söyler, sonunda ona şöyle der:


“Gözün kimi tutarsa,
Gönlün kimi severse
Sen ona vargıl
İki oğlancığı öksüz komagıl”
Sadakatli kadını ona şöyle cevap verir:
“ Ne dersen, ne söylersen
Göz acuban gördüğüm
Gönül verip sevdiğim
Koç yiğidim, Şah yiğidim
Karşı yatan kara dağları
Senden sonra men neylerem
Yaylar olsam merim görüm olsun
Soğuk soğuk suların
İçer olsam menim kanım olsun
Altun akçan harçlar olsam
Menim kefenim olsun
Senden sonra bir yiğidi,
Sevip varsam bile yatsam
Ala yılan olup meni soksun,
Senin muhannet anan baban
Bir canda ne var ki sana kıymamışlar
Arş tanık olsun, gürş tanık olsun
Yer tanık olsun, gök tanık olsun
Kadir Tanrı tanık olsun
Menim canım senin canına kurban olsun. "


Bu içten sevgi Allahü Teala'nın hoşuna gider. Deli Dumrul ile eşine yüz kırk yıl ömür bağışlar.


Kadın daima eşinin tanzimcisidir. En sinirli, çılgın halde bile onun verdiği öğütler birçok konuda yardımcı olur. Bekil oğlu Emran’ın boyunda bunu görmek mümkündür. Bayındır Han divanından sinirlenerek çıkan Bekil, yurdu terketmeye karar verir. Fakat akıllı, geleceği gören hatunu onu sakinleştirir. Sinirlerinin yatışması için ava çıkmasını önerir. Kadının bu tedbiri olabilecek kötü olayları önler, işleri yoluna koyar.


Diğer boylarda da aynı şey söz konusudur.


Kitab-ı Dede Korkut destanları kendi başına bir ansiklopedidir. Burada yalnız edebiyatçıların, tarihçilerin değil, sosyologların, psikologların, etnografların çıkarabileceği çok ders vardır. Aile ve toplum düzenini, Türk ailesinin kendine özgülüğünü aydınlatmak ve dünyaya tanıtmak için Dede Korkut destanları zengin bir kaynaktır. Bu kaynağı gereğince öğrenmek bizim için şereftir.


DİPNOTLAR
*Bakü-AZERBAYCAN
1 Kitab-ı Dede Korkut’tan verilen örnekler aşağıdaki kitaptan alınmıştır: Kitab-ı Dede Korkut (Tertip transkripsiya. Sadeleştirilmiş varyant ve mukaddime. F. Zeynalov ve C. Alizadenindir). Bakü. “Yazıcı” 1998.






 
Saturday, August 21, 2004
 


SİNEMACI GÖZÜYLE- Mehmet Soyarslan
Dede Korkut: bin yılı aşkın bir süredir eskimemiş sözler, duygular ve fikirleri...


Yaklaşık 32-33 yıl önceydi… Yani 1971 ya da 1972 yılları…1969 yılı sonunda Cem Karaca Apaşlar topluluğu dağılmış ben de sahne hayatıma nokta koyup filmciliğe başlamıştım. Ama içimdeki müzikle ilgili birşeyler üretmek arzusu henüz kıpır kıpırdı. O yıllarda batıda "Hair” ve “Jesus Christ - Super Star" müzikalleri ortalığı kasıp kavuruyordu, bizde ise 30’lu yıllardaki yaygın operet geleneği ve tabii ki “Lüküs Hayat”'tan sonra o kadar az müzikal bestelenmiş ve sahnelenmişti ki… Yedi Kocalı Hürmüz, Hisseli Harikalar Kumpanyası, Bin Yıl Önce Bin Yıl Sonra gibi eserler bu seyrek örneklerden birkaçı idi. Zaman zaman Apaşları ilk kurduğumuz da solistimiz olan Sadık Bütünley ile buluşur eski anıları tazelerdik. Sadık o günlerde “Jesus Christ - Super Star" Rock operasını tamamen ezberlemiş mırıldanıp dururdu. Birden aklıma geldi, bizde neden bu türde bir rock opera ya da müzikal bestelenmesin?


O zaman baktık ki tüm ülkelerden destanlar manzum biçimde yazılmıştı. O sayede yöresel sazlarla çalınıp söylenerek günümüze kadar gelmişlerdi. İşte İlyada, Odessa. Peki ya bizde? Bizim de "Dede Korkut" umuz yok muydu? Hem Dede Korkut da yer yer manzum değil miydi? Ve böylece biz büyük bir heyecanla Salur Kazan'ın oğlu Uruz'un öyküsünü başladık yazıp söylemeye, besteleyip en basit şekilde evde kaydetmeye. Büyük bir heyecanla günlerce çalıştık.10-12 beste yaptık. Nerede ise sonuna gelmiştik. Şimdi biraz araştıralım bizim sahneye koyma olanağımız var mı diye düşündük. İş gerçeğe binerse finali nasıl olsa bağlarız dedik.


Ama o yıllardaki araştırmalarımız, toplumda böyle bir açlık olmadığını gösterdi, araya askeri görevler girdi. O parçalardan sadece iki tanesini bir 45'lik olarak çıkarma imkanı bulduk.(*) Daha sonra ülkedeki siyasi akımlar ve farklılıklar yoğunlaşmaya, sertleşmeye başlayınca bizde bir siyasi görüşün reklam aracı oluruz düşüncesi ile konuyu iyice bir kenara ittik. Daha sonra aklımıza gelip şu Dede Korkut kasedi nerede diye aradığımızda ise ne Sadık ne de ben elimizdeki kopyaları bulamadık…


Aradan yıllar geçti. Birkaç gün önce çalışma odamı ve kitaplarımı düzene sokarken birdenbire eski bir kasetle karşılaştım. Üzerinde "Dede Korkut" yazıyordu. Hayret ve heyecan içinde dinlemeye başladım, birdenbire 30 yıl öncesine gitmiştim, tamamen unuttuğumu sandığım parçalar, dinledikçe hafızamın derinliklerinden fırlamaya başladılar. Şimdi sizlerle birkaç bölümünü paylaşmak istiyorum. Belki bin yılı aşkın bir süredir eskimemiş sözler, duygular ve fikirleri...


"Oğuz ilinde Salur Kazan derler bir Han varmış" diye başlar öykü. Obalar kurulmuş, ipek halılar serilmiştir ancak canı sıkkındır Salur Kazan'ın.

Oğlu Uruz babasına merakla seslenir:

“Ataya karşı gelmek benim ne haddime
Sağına baktım, soluna baktım da güldün
Başını çevirince birden beni gördün
Yüzüme baktın yüzün karardı,
Gözüme baktın gözün karardı
Dizine vurdun dizin karardı
Hak kurban olduğum baba ne var ki bende
Sanki yüzüme karalar mı sürülmüş
Öyle ise ben kapına bulaşmam
Başımı alıp gideyim yad ellere
Dökeyim derdimi Kara sellere”

Babanın derdi ise oğlunun henüz kendini kanıtlayacak bir eylem yapmamış olmasıdır. "Bir gün düşüp ölürsem tacımı tahtımı sana Hakkını sana verirler mi diye içini döker. Oğul cevabında şarkıyla seslenir:

“Han baba hüneri atalardan oğul mu öğrenir?
Atalar mı oğludan!
Ben senden ne gördüm ki ne öğrendim baba
Hangi yayı çeksem nerde kılıç çalsam
Dalıma şahin mi kordu Han Baba
Hangi kuşu uçursam / Hangi başı göçürsem
Anamın dizinden ayırmadın ki
Koyup bıraksan beni / Şan olurdum millete
Baş kesecek bilek de var
Kan dökecek yürek de var bende”

Babanın neşesi yerine gelir o da şarkıyla seslenir:

“Hakkın var toprak toprak olmuş ne çıkar
Gününde ekilip biçilmezse
Ben ne ektim ki ne biçeyim
Sana böyle kötü söz edeyim
Sende bilek, yürek varken
Korktuğuma uğramam ben,
Yetiştirmek bana düşer seni.”

Babayla oğul ertesi gün avlanmak, yay germek için yola çıkmaya karar verirler. Koro hep bir ağızdan seslenir.

“Tan yeri alıp şafak sökende
Salur Kazan kalkmış yerinden
Üç yüz atlı pusatların kuşanmış,
Uruz Han da kır atına atlamış
40 yiğidin alıp peşine takmış
Atasının ardına düşmüş.
Nice tepe dağlar aşmışlar.
Kuş, ceylan avlayıp silah atmışlar.”

Uruz bir yandan avlanıyor, dinlenirken de babasından öğüt alıyormuş. Babasına dostla düşmanı nasıl ayırt edeceğini sormuş: “Dost düşman dediğin ne ola baba?” Baba anlatmış;

“Dost dediğin birbirine destek olandır
Düşmansa dostunu sırttan vurandır
Yaylada ovada dostun çok olsun
Yöremiz çevremiz düşman doludur
Unutma ananda düşman doğurur
Dost özünden düşman gözünden tanınır
El bağına yaprağına sakın göz dikme
Ne bir avuç toprak kaptır kendi dağından
Kör dövüşü başlar ise kazansan da kayıptasın
Durduk yerde ne baş kaldır ne de boyun bük
Böyle iken gözü dönmüş soysuz kişiler
Doğru yolda dururlarsa karşında
Onlar seni yok etmeden ey oğul
Kalkan ol, karşı dur, kılıç olda vur.”

Bu sırada düşmanları onlardan haberdar olur ve bir baskın yaparlar. Baba önce oğluna birşey olur diye kaygılanır, sonra tecrübe edinsin, güçlensin diye onun da savaşa girmesine müsade eder.

Çatışma başlar. Bir süre sonra Han bakar ki ne oğlu ne de onun askerleri var ortada. Arkadaşları "Onlar daha çok genç belki de geri dönmüşlerdir." der. Baba dellenir:

"Bu meydanda yaşın başın işi ne?
Mert dayanır namert kaçar
Benim oğlum alnıma kara sürerde
Anasının eteğine giderse
Ben oğluma oğul demem
Hançerimle dilim dilim ederim
Parçalarını yol sathına dizerim.”

Der demesine de yine de geri dönüp obasına bir bakmak ister. Geri dönmesine geri döner ama bir de bakar ki oğlunun anası Burla Hatun gözleri yaşlı oğlunu bekliyor. Korku ve endişeyle seslenmiş oğlunu sormuş…

“Beri gel hey Salur Kazan beri gel
Beri gel hey esip tozan beri gel
Ey başımın bahtı benim beri gel
Ey gönlümün tahtı benim beri gel
Kurda kuşa yedirdin mi
Yolda belde yitirdin mi
Kayalardan uçurdumsa
Kanlı sudan içirdinse / Yad ellere düşürdünse
Irmak olup akayım / Ateş olup yakayım
İki gittin bir döndün / Bir yanıp bir söndün
Nerde tek oğlum benim / Nerde Uruz'um benim
Aman bir haber bana / Dertli baş kurban sana.”

Salur Kazan durumu anlamış, o da başlamış söylemeye:

“Hep gidenler döndü geldi / Gidip de dönmeyen oğul
Umutlarım söndü geldi / Bağrımda sönmeyen oğul
Ne şahin var ne kuş var / Elbet bunda bir iş var
Gözümün çırası sensin / Sensiz dünyam zindan olur
Şu gönlümün gülü sensin / Sensiz dağlar viran olur
Oy nerdesin nerde vay / Vay deyim bu derde vay.”

Salur Kazan kararını vermiş, eşine söylemiş:

“Hey anlımın yazısı / Gönlümün sızısı
Tüketme kendini / Yitirme kendini
Oğlumun başına bir hal gelseydi
Gelir senden sorar mıydım
Ben döndü sandım, dönmemiş meğer
Yedi gün zaman ver bana
Yerde ise çıkarayım / Gökte ise indireyim
Bulursam bulurum / Yoksa kadere vururum
Bağrıma taş basar, / Ben de yas tutarım.”

Ve Salur Kazan oğlunu kurtarmak için düşmana saldırır. Oğul esir düşmüştür. Zorlu bir savaş olur, oğlu kurtulur, düşman yenilir, baba ağır yaralanır. Uruz obasına bir kahraman olarak döner.


İşte kısaca öykü budur. Bu öyküden ne mi olur? Her şey olur. Müzikli, danslı oyun olur, rock opera olur, müzik albümü olur, sahne şovu olur… Film bile olur… Kısacası işin o tarafını bende merak ediyorum, nasıl olsa 30 yıl beklemiş, zamanı gelmişse çok şey olur, gelmemişse önüne engeller zorluklar çıkarsa daha nice 30 yıllar bekler durur… Ama yine de hazırlanan yasalara, planlanan film projelerine bakılırsa, ülkemizde bir kültür patlamasının zamanı geldi gibi geliyor bana…

Hepinize iyi seyirler.

______________________________________________
(*) Bu 45’likteki Dost Hakkı ve Meydan Bu Meydan Cem Karaca tarafından Kahpe Bizans (2000) filminde seslendirilmiş ve filmin müzik CD’sinde yeralmıştır.





 
Wednesday, August 18, 2004
 
Dədə Qorqud'a doğru getmək - özünə, soyuna, kökünə doğru getməkdir"
professor Məhərrəm QASIMLI


Xəbər verdiyimiz kimi, bu yaxınlarda Urmiyada "Səfəvilər dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı" mövzusunda beynəlxalq elmi konfrans keçirilib. Sözügedən konfransda azərbaycanlı alimlər - filologiya elmləri doktoru, professor Məhərrəm Qasımlı və filologiya elmləri namizədi Asif Rüstəmli də iştirak edib. Bir müddət öncə səfərdən dönən alimlərimiz konfransla bağlı öz fikirlərini bölüşdüklərindən bu mövzuya toxunmayacağıq. Bizim məqsədimiz sözügedən səfər zamanı baş verən və ədəbiyyatımız üçün son dərəcə böyük əhəmiyyət kəsb edən bir hadisənin üzərində dayanmaqdır. Belə ki, alimlərimiz qədim türk abidəsi olan "Kitabi Dədə Qorqud"un tarixi mənbələrdəki qeydlərinə əsaslanaraq, Urmiya qalasında yerləşən Burla xatun məqbərəsini tapıblar. Bu haqda mətbuatda müəyyən informasiyalar dərc edilsə də, "Kitabi Dədə Qorqud" obrazlarının tarixi şəxsiyyət olmasına dair, eləcə də onların Azərbaycanla sıx bağlılığı, nəhayət, tarixi izlərinin, daha dəqiq desək, qəbirlərinin axtarılması ilə uzun illər məşğul olan professor Məhərrəm Qasımlıdan daha geniş məlumat almağa ehtiyac duyduq. Yeri gəlmişkən, bu, professorun bu sahədə apardığı tədqiqatla bağlı ən uğurlu tapıntıdır. İndi isə filologiya elmləri doktoru, professor Məhərrəm Qasımlının özünü dinləyək.


- Burla xatun məqbərəsinin tapılması bir daha göstərdi ki, "Kitabi Dədə Qorqud" Azərbaycanla sıx bağlıdır və burada qeyd edilənlər tarixi olay olaraq Azərbaycanda baş verib. "Kitabi Dədə Qorqud"un qəhrəmanlarının Təbrizdə, Dərbənddə, Urmiyada olan qəbirləri bir daha təsdiqlədi ki, bu, epik düşüncə materiallarından əlavə, həm də tarixi hadisələrin ifadəsidir.


- Axtarış zamanı tarixi mənbələrdəki hansı qeydlərə əsaslanmısınız? Və bu qeydlər kimlərə məxsusdur?


- Dədə Qorqud qəhrəmanlarının qəbirləri ilə bağlı qeydlər məşhur səyyah Adam Oleariyə və türk səyyahı Övliya Çələbiyə məxsusdur. İlk dəfə Adam Oleari Dədə Qorqudun, Qazan xanın və Burla xatunun qəbirləri barədə qeydlər aparıb. Belə ki, 1638-ci ildə bu ərazilərə səfər edən səyyah göstərib ki, Dədə Qorqudun məzarı Dərbənddə, Qazan xanın qəbri Təbrizdə Acıdərə çayının sahilində, Burla xatunun qəbri isə Urmiya qalasındıdır. 11 il sonra bu yerlərə səfər edən türk səyyahı Övliya Çələbi də adı çəkilən qəbirləri gördüyünü qeyd edib. Və o da eyni təsvirləri göstərib.


- İndi isə Burla xatunun məqbərəsi barədə məlumat verərdiniz.


- Burla xatunun məqbərəsi tarixi mənbələrdə göstərildiyi kimi, qədim Urmiya qalasında yerləşib. Gildən tikilən bu qala, demək olar ki, uçuq-dağınıq vəziyyətdədir. Qəbir qalanın dibində yerləşir. Qəbirüstü daş da, demək olar ki, pis vəziyyətdədir. Adam Oleari hələ 1638-ci ildə göstərirdi ki, 5-6 metr hündürlüyü olan qəbirüstü daşın yarısı uçub. Yeri gəlmişkən, bir neçə il əvvəl Adam Olearinin təsvirinə əsasən, Dədə Qorqudun Dərbənddə yerləşən qəbrini axtardım. Adam Oleari göstərirdi ki, onun qəbri qayalıqda mağaranın içində yerləşir. Həmin yeri axtarıb tapdım. Təəssüf ki, qaya uçub mağarının girişini bağlamışdı. Buna görə də qəbri görə bilmədim.


- Dədə Qorqud eposunun tarixi izlərinin tədqiqi ilə nə vaxtdan məşğulsunuz?


- Təxminən, 20 il olar. Bir qədər mübaliğəli səslənsə də, 20 il olar ki, Dədə Qorquda doğru gedirəm. Məndən qabaq da çoxları bu istiqamətə doğru gedib. Ancaq Dədə Qorquda çatmaq çox müşkül və ağır məsələdir. Qorqud dədəyə doğru getmək, özünə, soyuna, kökünə doğru getməkdir.


- Həmin yerlərə yaxın ərazilərdə yaşayan insanların bu qəbirlərin kimə məxsus olması barədə məlumatları varmı?


- Təsəvvür edin ki, onların bu qəbirlərdən xəbərləri yoxdur. Eyni vəziyyətlə mən Dərbənddə də qarşılaşmışam. Dərbənddə Dədə Qorqudun qəbri ilə bağlı yerli əhalinin heç bir təsəvvürü yox idi. Bu, onu göstərir ki, qəbirlərlə bağlı informasiyanın nəsildən nəsilə ötürülməsi hardasa qırılıb və bundan sonra unudulma baş verib.


- Dədə Qorqud eposunun qəhrəmanlarının qəbirlərinin tapılması onun tədqiqatına dair hansı ehtimalların irəli sürülməsinə rəvac verəcək?


- Ümumiyyətlə, Dədə Qorqud eposunun Azərbaycanla tarixi bağlılığı fikri elmi ictimaiyyətdə həmişə mövcud olub. Sadəcə, mülahizələr formasında. İndiki halda qəbirlərin ortalığa çıxması isə məsələni kifayət qədər ciddiləşdirib. Hesab edirəm ki, vaxtı itirmədən Burla xatun məqbərəsindən bir qədər aralıda - Acıdərə sahilində yerləşən Qazan xanın qəbrində, eləcə də Dərbənddə arxeoloji qazıntı aparıb, qəbrin yerini müəyyənləşdirmək lazımdır.


- Ortaq türk abidəsi sayılan eposun Azərbaycanla sıx bağlılığı digər türk tədqiqatçıları tərəfindən necə qarşılanır?


- Bilirsiniz, "Dədə Qorqud" eposu uzun bir yol gəlib. Sibir Altaylarından Türküstana, Türküstandan Qafqaza, Qafqazdan Anadoluya doğru. Adını çəkdiyim yerlərdə bu eposun boyları danışılıb. Və danışıldığı bölgədən asılı olaraq, epos həmin bölgənin müəyyən cizgilərini, hadisələrini özününküləşdirib.
Mən hesab edirəm ki, Dərbənddəki Dədə Qorqud Qorqudlar silsiləsinin ən son nümayəndələrindən birdir. Yəqin bu Qorquda qədər yüzlərlə Qorqud olub. Qorqud mənəvi status olub. Etnosun mənəviyyatını istiqamətləndirən uzaqgörən, aqil insanlar zühur edəndə ona Qorqud deyiblər. Buna görə də Özbəkistanda da, Anadoluda da Qorqud qəbri var. Bu, Qorqudlar silsiləsindən olan insanların son mənzilləridir. Ancaq Dərbənddə olan Qorqud qəbrinin Qazan xanla bağlılığı, onunla bir adı çəkilməyi eposdakı Dədə Qorqudun bu Qorqud olduğunu deməyə əsas verir. Ən böyük türk tədqiqatçısı Fuad Köprülü deyir ki, Dədə Qorqud eposu azəri türklərinə aiddir. Sizə adi bir fakt deyim. "Acığı tutdu" sözü bizdən başqa heç bir türk xalqının dilində yoxdur. Fikir versəniz, görəcəksiniz ki, "Dədə Qorqud" dastanında bu ifadəyə dönə-dönə rast gəlinir.


- Bildiyimizə gərə, Dədə Qorqud eposunun tarixi izlərinin araşdırılması məsələsini MEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi şurası qarşısında qaldırmısınız. Bu məsələ necə qarşılandı?


- Çox yüksək səviyyədə qarşılandı. İnstitutumuzun elmi şurası bu istiqamətdə fəaliyyətin davam etdirilməsini və dəqiqləşmə işlərinin aparılmasını məsləhət gördü. Yaz və payız aylarında Dərbəndə elmi səfərlərin təşkil olunması nəzərdə tutulub.


- Yeri gəlmişkən, Urmiyaya səfəriniz zamanı Cənubi Azərbaycanın ədəbi mühiti ilə tanış olmusunuz. Cənubi Azərbaycandakı ədəbi proses barədə fikirlərinizi bölüşərdiniz...


- Cənubi Azərbaycandakı ədəbi proses davamlıdır. Onu da deyim ki, bu proses mühitlər çərçivəsindədir. Məsələn, Təbrizdə bir, Urmiyada başqa bir, Ərdəbildə isə tamam ayrı ədəbi həyat var. O cümlədən, Tehranda, Marağada, Zəncanda. Cənubi Azərbaycanda gedən ədəbi proses folklor və klassik ənənələrə söykənməklə yanaşı yeni şer axtarşıyla da özünü büruzə verir. Yeni şer axtarşı barədə danışarkən bir məqamı vurğulamaq istərdim: bu gün Bakıda mövcud olan ədəbi həyatın orada inikası var. Məsələn, Urmiyada Bəhram Əsədi adlı şairin şerləri ilə tanış oldum. Bakıda yaşayan müasir şairlərimizin şerlərindən heç nə ilə fərqlənmirdi. Elə bil Bakı ədəbi mühitində yaranan şer nümunəsi ilə tanış oldum. Görünür, burada gedən ədəbi proses Cənubun ədəbi mühitinə təsir göstərir. Onu da deyim ki, Cənubun ədəbi mühitində əsas meyl yeni şer axtarışına doğrudur. Bəhram Əsədinin rəhbərlik etdiyi qurum müasir dövrün yüz şairinin şerlərindən ibarət antologiya çap etdirib. Bu antologiya söylədiklərimizə sübutdur. Folklora, klassik ənənələrə istinad və yeni şer axtarışı bu antologiyada toplanan şerlərdə öz əksini tapıb.


- Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbi nümunələrin işıqlandırılması hansı səviyyədədir?


- Bu ədəbi nümunələr əsasən qəzetlərin Azərbaycan dilində çıxan səhifələrində işıq üzü görür. Bundan başqa, öz vəsaitləri hesabına çap olunurlar. Eləcə də müxtəlif antologiyalar hazırlayırlar. Orada "Varlıq" adlı jurnal işıq üzü görür. Ədəbi həyatı qaynar saxlamaq üçün müəyyən işlər görülür. Həmçinin ədəbi məclislər də keçirilir. Hər şəhərdə adətən bir, bəzilərində hətta iki-üç ədəbi məclis var. Bu ədəbi məclislər çox gur keçir. Həmin şəhərdə yaşayan şairlərin cəm olduğu ədəbi məclisdə hər kəs özünün yeni şerini oxuyur, ədəbi müzakirələr gedir.


- Ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatını Şimal və Cənub qolu arasında fərqli və ortaq cəhətlər hansılardır?


- Azərbaycan ədəbiyyatının Cənub və Şimal qolunu müqayisə edərkən, ilk növbədə qeyd edim ki, onlar arasında ortaq cəhətlər daha çoxdur. Çünki eyni etnosun bədii düşüncəsinin ifadəsidir. Nə qədər üslub fərqləri olsa da, bədii düşüncədə poetik kodların eyniliyi daha çox nəzərə çarpır. Bu baxımdan Şimal və Cənub qolu arasında fərq 10 faizdə özünü göstərə bilər, 90 faizdə isə eynidir. Səməd Vurğunun poetik düşüncəsinin kodları ilə Şəhriyarın poetik düşüncəsinin kodları arasında heç bir fərq yoxdur. Onların yaradıcılığında fərq yalnız fərdi yaradıcılıq üslubunda özünü göstərir. İndi də belədir. Bu gün Bakıda yaşayan gənc şairlə Təbrizdə yaşayan gənc şairin poetik düşüncə modeli eynidir. Fərq barədə danışarkən isə ilk növbədə qeyd edim ki, Şimalda folklor ənənəsinə, Cənubda isə klassik Şərq ənənəsinə bağlılıq daha qabarıqdır. Bu mənada, hər halda, Şimaldakı ədəbiyyatla Cənubdakı ədəbiyyat arasında spesifik fərq özünü göstərir.


- Məhərrəm müəllim, bəs mövzu baxımından nə demək olar?


- Cənubdakı ədəbiyyatda dil, vətən, torpaq hissləri ilə bağlı ədəbi nümunələr daha çoxdur.

Sevinc RƏHİMOVA






 
 
DƏDƏ QORQUD'UN QƏBRİ DƏRBƏND'DƏDİR
professor Məhərrəm QASIMLI


Tarix içindəki oğuz-türk mənəvi mədəniyyətinin ana axarlarından biri Dədə (Ata) Qorqud və onun çevrəsindəki mifoloji və tarixi proseslərlə bağlıdır. Babalarımız olan oğuzların mənəvi - ruhani hamisi, yol göstəricisi statusunda çıxış edən "Qorqud" şübhəsiz ki, yüzilliklərin dərinliklərindən gələn müdriklik, öncəkörəmlik, ulusu-etnosu gələcəyə doğru istiqamətləndirmə düşüncəsinin ortaya çıxardığı rəmzi - mifoloji obrazdı. Oğuz-türk tarixinin çeşidli dönəmlərində, xüsusən də taleyüklü məqamlarında ulus-etnos içərisindən çıxmış (zühür etmiş!) qeyri-adi istedad, bilici-görücü keyfiyyətlərinə malik unikal şəxsiyyətlər sözü gedən mənəvi statusu ("qorqudluğu") öz üzərinə götürmüş, bu səbəbdən də "Qorqud" adı ilə çağırılmışlar. Bu baxımdan "Qorqud" tarixi-mifolji statusunun yüzillər boyundakı daşıyıcılarının sayı yəqin ki, onlarladır. Türküstan, Qafqaz və Anadoluda müşahidə olunan çoxsaylı Qorqud qəbirləri də həmin tarixi gerçəkliyin ifadəsidir.


"Qorqudlar" sisiləsi haradan və kimdən başlanır, hansı ardıcıllıqla davam edir, kiminlə qapanır? Bu suallara cavab vermək o qədər də asan deyildir. Hər halda folklor və tarix qaynaqlarından gələn bilgilərin tutuşdurulması belə bir təxmini sonucu söyləməyə imkan verir ki, deyəsən "Kitabi-Dədə Qorqud" eposunda adı keçən "Dədə Qorqud" "Qorqudlar" sisiləsinin sonunclarından biridir. Burada bir məqama qarşı olduqca diqqətli və həssas davranmaq lazım gəlir. "Qorqudlar" silsiləsinə mənsub olan "sələf qorqudlar"ın barəsindəki əksər təsəvvür və düşüncələr, o cümlədən də sakrallıq-müqəddəslik, ilahi aləmə-ruhlar dünyasına bağlılıq və s. kimi mifoloji keyfiyyətlər "xələf qorqudlar"a da ötürülmüşdür. Buna görə də Qorqudlar çevrəsində yüzillər boyunca yaranmış rəvayət və hekayələr, o cümlədən də oğuznamələr hər növbəti Qorqudla yenidən etnik-mənəvi dövriyyəyə daxil olaraq bir az zənginləşmiş və irəliyə daşınmışdır. Dədə Qorqud oğuznamələrində çox fərqli zamanların, bir-birindən kifayət qədər uzaq olan tarixi dövrlərə məxsus relikt-əlamətlərin inikas etməsi də əsasən bu səbəbə söykənir. Qorqudlar sisiləsinin sözügedən səciyyəsi ən əski çağdakı Qorqudla nisbətən yaxın zamandakı Qorqud arasında kəskin ayrıntı yaratmaq imkanı vermir. "Qorqudlar" etnik-mənəvi statusu bir sistem kimi elə qurulmuşdur ki, xələf Qorqud bütün hallarda sələf Qorqudun davamçısı olduğu qədər həm də onun özüdür...


"Kitabi-Dədə Qorqud"un epik yaddaşından Dəmirqapı Dərbəndin adı bir neçə dəfə keçir. Qazan xanın evinin dağıdılması ilə bağlı olan boyda hadisələr Dərbənd və onun yaxınlığında baş verir. Dərbəndin məşhur qapılarından birinin indinin özündə də "Bayat qapı" adlanması Dədə Qorqudun çıxdığı Bayat elinin bu yerlərlə nə qədər sıx bağlı olduğunun daş möhürüdür. Dədə Qorqud qəbirlərindən birinin Dərbənddə olması barədə də çeşidli söyləntilər, hətta tarixi bilgilər də vardır. Qorqud qəbirlərinin say çoxluğu və türk dünyasının müxtəlif bölgələrində müşahidə olunması bir tarixi mənzərə kimi olduqca təbii və qanunauyğundur. Bu barədə bir qədər əvvəl danışmışdıq.


P.S. Elmi ictimaiyyət və bütövlükdə xalqımız üçün çox maraqlı olacağını nəzərə alaraq Adam Oliarinin 1638-ci ildə Dərbənd səfərindən aldığı təəssüratın Dədə Qorqudla bağlı məqamlarını Ruhəngiz Məmmədovanın alman dilindən etdiyi tərcümədə yaxın günlərdə "Ədalət"in oxucularına təqdim edəcəyik.






 
Monday, August 09, 2004
 


دمرل- كارگردان: يدالله صمدي


دمرل كارگردان: يدالله صمدي
فيلم نامه نويس: مجتبي اقدامي، مهدي سجاده چي، رضا كيانيان، محمد باقر جعفري زاده، يدالله صمدي٬ مدير فيلمبرداري: مهرداد فخيمي٬ صدا: چنگيز صياد٬ طراح صحنه: نگار جاويدان٬ عكس: يدالله آزادي طلب٬ جلوه هاي ويژه: مهدي بهمن پور٬ تدوين گر: حسين زند باف٬ موسيقي: حسن زند باف٬ طراح گريم: مسعود ولد بيگي
بازيگران: علي رضا لرستاني، ماندانا نبي زاده، محمد برسوزيان، خسرو دستگير، عباس اميري، ولي الله مومني، مهري مهر نيا، اكبر دودكار، ناصر لقايي، فرهاد خان محمدي، پيام صابري
تهيه كننده: گروه فيلمسازي همراه٬ محصول: گروه فيلم سازي همراه٬ سال ساخت: 1372٬ زمان: 98 دقيقه


خلاصه داستان:
عاشيق اهل آذربايجان، عفريت مرگ را رو در روي خود مي بيند. اما به عاشيق تا خاموش شدن سازش به او فرصت ادامه زندگي مي دهد. عاشيق با نواختن سازش افسانه دمرل را شرح مي دهد. دمرل جواني است كه از رهگذران باج مي گيرد و از پدر و مادر پيرش مراقبت مي كند. دمرل بورلاخاتون را در شكارگاه مي بيند و به خواستگاري او مي رود و پس از پيروز شدن بر خواستگاران بورلاخاتون با او پاي سفره عقد مي نشيند. او به توصيه عموي بورلاخاتون به بارگاه خان خانان مي رود تا يهوداي يك چشم و افرادش را تار و مار كند. ده سال پس از پيروزي بر يهوداي يك چشم دمرل صاحب دو فرزند مي شود و از حمايت مردم دست مي كشد و محبوبيت خود را از دست مي دهد، تا اين كه روزي مرد سفيد پوشي را ملاقات مي كند كه شباهت به جواني خود او دارد. دمرل ناخواسته باعث مرگ جوان مي شود و پس از آن مرگ را مبارزه مي طلبد. مرگ قصد گرفتن جان دمرل را دارد و پيشنهاد مي كند كه دمرل براي گريز از مرگ كس ديگري را داوطلب مرگ كند. حتي پدر و مادر دمرل حاضر به فدا كردن جان خود نميشوند. بورلاخاتون تنها كسي است كه حاضر مي شود به جاي دمرل به آغوش مرگ برود. آن دو به ميعادگاه مرگ مي روند و مرگ با ديدن آنها زندگي را به آن دو مي بخشد.


جوايز:
كانديداي بهترين صدا گذاري از دوازدهمين جشنواره فيلم فجر 1372
كانديداي بهترين چهره پردازي از دوازدهمين جشنواره فيلم فجر 1372
-----------------------------------
دمرل ( ۱۳۷۲)


كارگردان : يدالله صمدي
نويسنده: رضا كيانيان٬ يدالله صمدي٬ مجتبي اقدامي٬ مهدي سجاده‌چي٬ محمدباقر جعفري زاد
نوع فيلم: اسرارآميز/تاريخي٬ مدت فيلم 98 دقيقه٬ كشورايران٬ زبان فارسي٬ رنگي


«دمرل» جوان زورمندي است كه پس از هماوردي با پهلوانان بسيار به عنوان پهلوان پهلوانان برگزيده مي‌شود. او كه دلتنگ مبارزه است، از اينكه حريفي در برابر خود ندارد رنج مي‌برد و براي اينكه مبارز تازه اي بيايد، شروع مي‌كند به آزار و اذيت مردم تا اينكه همزاد او به عنوان آخرين هماورد از راه مي‌رسد، اما او در اثر نيش زنبوري مي‌ميرد. «دمرل» آشفته مي شود و كفر مي‌گويد. در اين هنگام سمبل مرگ با عزرائيل در برابر او ظاهر مي‌شود و تا صبح به او مهلت مي‌دهد كه كسي را به جاي خود معرفي كند و گرنه جان خود او گرفته خواهد شد. دمرل كه از مردم نااميد است به پدر و مادرش پناه مي‌برد اما آن‌ها نيز حاضر به فداكاري نمي‌شوند. تا اينكه همسرش حاضر مي‌شود به جاي «دمرل» خود را تسليم مرگ كند. خداوند به اين عشق بي آلايش آنان رحمت مي‌آورد و آن دو را مي‌بخشد...


براى مشاهده ليست كامل عوام فيلم (گروه كارگردانى٬ بازيگران٬ ....) به اين آدرس مراجعه كنيد





 
 


"Dədə Qorqud" və Axısqa dil uyğunluqları

Bu gün Axısqa türklərinin dilinin bir çox leksik-qrammatik xüsusiyyətləri "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının dili ilə eyniyyət təşkil edir. Dil uyğunluqlarını aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

a) Leksik uyğunluqlar
b) Morfoloji uyğunluqlar
v) Sintaktik uyğunluqlar

Leksik uyğunluqlar ayrı-ayrı leksik vahidlər arasında özünü göstərir. Bu uyğunluqların bir çoxu müasir Azərbaycan dili üçün arxaik hesab edilir. Məsələn:

Güz /payız/. Güz almasına bənzər al yanaqlarım [38, s. 35]; Güzə yaxın meyvələri döşrular (İlim Şahzadayev).
Arı /təmiz/. Ari sudan abdəst aldılar [38, s. 50]; Bu topraxda arı insannar yaşarmiş (Nağıllardan).
Altun. Qazan bəg ordusını, oğlanını-uşağını, xəzinəsini aldı, geri döndi altun təxtində [38, s. 50] - Qomşi altun inək aldi (danışıq dilindən).
Ətmək. Ağanuzın, ətməgi sizə halal olsun, - dedi [38, s. 60]; Bu dünyanın acluğuni gördux biz //Ətmək nədür, boş otuni yedux biz (Güləhməd Şahin).
Yaban. Beyrək aydır: "Mərə çobanlar, bir kişi yolda taş bulsa, yabana atar [38, s. 60]; Yaprax uldi kuçuk yürək bədəndə // Vətənsizəm - yabançıyam hər yerdə (Xeyransa Mirzəyeva).
Binar//pınar//puvar - bulaq, çeşmə. Dibində bir yaxşı binar vardı. Beyrək baqda gördi kim, kiçi qız qarındaşı binardan su almağa gəlür [38, s. 60]; Puvar, sərxoş axarsın /Mor-mənəmşə qoxarsın /mani/. Əğladuxca axar gözlərim yaşi, //Dupduri puvari haxlıma gəldi (İlim Şahzadayev).
Qaftan /Kaftan. Banıçiçək qaralar geydi, ağ qaftanını çıqardı [38, s. 58]; Toyda, dügündə təzə qaftan geyiniyer (danışıq dilindən).
Aqsəqa qəl"əsi / Axıska qalası. Məgər Başı açuk Tatyan qəl"əsindən, Aqsəqa qəl"əsindən kafərin casusı vardı [38, s. 69]-Axısqa qalası cənubi Gürcüstan ərazisindədir (danışıq dilindən).
Kömlək. "Mərə, bu nə kömləkdir? "Kömləki gericək bəklər ökür-ökür ağlaşdılar, zarlıqlara girdilər [38, s. 58]. Bir kömlək içində öldi Zeynəbim // Çiçəklər içində soldi Zeynəbim /Türkü/.
Kübə/Küpə - sırğa. "...qulağı altun kübəli" [38, s. 49]; Kızlar küpə taxiyerlər /danışıq dilindən/.
Tüy-tük. Həm "Kitabi-Dədə Qorqud"da, həm də Axısqa türklərinin dilində tüy şəklindədir: Bir keçi tüyündən çatlağucıydı [38, s. 48].
Yek/ey. Gəzdigindən öldigin yeg ola [38, s. 37]; Kendi ey yox, qəlbi ey olsun (əski söz).
Av/Av aldılar [38, s. 37]; Av elədux (danışıq dilindən).
Köks/Kösk. Köksi gözəl qaba tağa ava çıqdı [38, s. 37]; Başi yüksək köski dumanli tağlar /Alçax turun, o canalım görünsün (Beytal Qasım).
Döşurmax - toplamaq, yığmaq mə"nasında: Tağ çiçəgi döşürdilər [38, s. 39]; Guzə yaxın meyvələri döşrular (İ.Şahzadayev).

Morfoloji uyğunluqlar qədim fe"li bağlama şəkilçilərində özünü göstərir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da işlənmiş -ıban, -ibən, -uban, -übən fe"li bağlama şəkilçisi bu dildə işləkliyini saxlamışdır. Məsələn, müqayisə et: Varıban peyğəmbərin yüzini görən, gəlübəni Oğuzda səhabəsi olan, acığı tutanda bıqlarından qan çıqan bığı qanlu Bügdüz Əmən çapar yetdi [38, s. 50]; Öz ətməgin, suyun bölübən verdin (Əzəldən qardaşıq dayimə dedin. Dənizlər keçibən çox çaylar aşdi) Qan qardaşlarına xalqım qarışdi (Müsəddin).

Təkrar olunan sözlərin yaratdığı uyğunluqlar. Vara-vara vardılar, Bayandır xanın tövləsindən ol eki atı gətürdilər [38, s. 75]; Vara-vara vardilər yüzə/Tərbiyə verürdi gəlinə, qıza (Səkinə xanım Bayraqdarova).

Arxaikləşmiş morfoloji göstəricilərin yaratdığı uyğunluqlar. Müasir türk dilləri üçün arxaikləşmiş alım, -əlim şəxs şəkilçisi fe"lin əmr şəklinin sonuna artırılır. "Dədə Qorqud"da özünü göstərən bu şəkilçi Axısqa türklərinin dilində də hazırda öz işləkliyini qoruyub saxlamışdır. Müqayisə et: Dədə aydır: "Verəlim!" Dedi görəlim, nə istəyirsən?" [38, s. 56]; Gəl bizim baxçaya edəlim seyran /Bülbül aşiq olmuş bir gülə heyran (Pir Sultan Abdal).

Axısqa türklərinin dilində fe"lin əmr şəklinin I şəxs təki qədim ayım, -əyim şəkilçisi ilə formalaşır. Müasir şe"r dilində bu göstərici geniş yayılmışdır:

Oyan da, oyan da ufaq da yavrum
Bən edəyim firğani
cabirim, gətirəyim tab,
Gözəllügə yoxdur hesab (c.Xalidov).

"Kitabi-Dədə Qorqud"un dilində də bu forma işlənmişdir: "Qurd yüzi mübarəkdir, qurdlən xəbərləşəyim" - dedi [38, s. 45].

"Şühədətnamə" və Fədainin dilində də bu forma işlək olmuşdur: Mana rüxsət ver ta varayım və məni satanlara vida edəyim (Şühədətnamə); Aparım satayım çövhər firuşə (Fədai).

Sintaktik uyğunluqlar. Axısqa türklərinin dilinin sintaksində "dı+fe"l" strukturlu cümlələr, fikrimizcə, "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı cümlə quruluşuna tamamilə uyğun gəlir. Məsələn, müqayisə et: Ağ meydanın ortasında baxdı turdı. Buğa dəxi oğlana sürdi gəldi [38, s. 36]; Vəzir vəkilini yanına yığdi dedi ("Şah Abbasinən usta" nağılından), Zurnaçi zurnasıni vaqonun nəfəsluğundan çıxardı da vətən dağlarına doğri səsləndüriyerdi (Ş.Adıgünli).

Müasir Azərbaycan dilində bu cümlələr "ıb+fe"l", yə"ni "baxıb durdu", "sürüb gəldi", "yığıb dedi", "çıxarıb səsləndirdi" formalarında müşahidə olunur.

İnkar bağlayıcılı tabesiz mürəkkəb cümlələrdəki uyğunluqlar. Fe"li xəbərin belə cümlələrdə, daha doğrusu, ikinci tərkib hissədə buraxılmaması. Məsələn: Nə oğlan yenər, nə buğa yenər [38, s. 36]; Nə dağlux havasi yaradur, nə güz havasi yaradur (danışıq dilindən).

Müasir Azərbaycan dilində bu tabesiz mürəkkəb cümlələrin ikinci tərkib hissələrində fe"li xəbərlər ellipsisə uğrayır. Məsələn: Nə həyat gülür, nə insan (danışıq dilindən).






 
Sunday, August 08, 2004
 

پژوهشی دراسطوره دده قورقود؛شاهکارکهن


کیتابین آدی: پژوهشی دراسطوره دده قورقود؛شاهکارکهن
یازان: جواتشیر فرآذین
یایین:دانیال(تبریز )
باسقی ساییس:2000
باسقی ایلایی:1382
قیمت:11500ريال


سون ایللرده "دده قورقود "کیتابنین اوزرینده دونیادابیرچوخ یازی و تدقیق اولندوقی حالده آذربایجان و تورک خالقنین باش یاپیتلارندان و شاه اثری سایلان کیتاب اولکمیزده سون ایللرده تانینماقدا اولنور کی بو آرادا آدی کئچن کیتاب بو کیتابلار ایچریسینده ان گوزل و گئنیش شگیلده آراشدیری سایلا بیلر.کیتابدا "اینسانی و تاریخی تانیتم ایریجا اوغوز قوملارنین و کیتابین یارادلیما تاریخی و اثری تاپیلدیقی اوزریمده ده گئمیش معلومات وئریلیب دیر کی دده قورقود شناسلیق و دده قورقودتدقیقاتچیلارینا گوره چوخ گوزل و ماراقلی بیر اثر اولا بیلیر.کیتاب فارسی دیلینده اولدوقی حالده دده قورقودو فارس دیلی اوخویوجولا اوچونده تانیتماسیندا فایدالی سایلیر.


دده قورقود

کیتابین آدی: دده قورقود
یازان: یوسف بهنمون(دالغین)
یایین: مولف
باسقی ساییس:2000
باسقی ایلایی:1382
قیمت:1000تومن


دده قورقود کیتابنین چتین سوزلرینه ایضاح اولاراق گوزل شگیلده آچیقلیق وئریلدیگی کیتاب ؛«کشف الضنون» کیتابیندان بیر حیصه چئوریمله بیرلیکده بیرچوخ اسکی تورک دیلینده اولان کیتابلارین لیسته سینی ده یئرلیب دیر کی بو اوزوتکلیکده بوجیب کیتابینی بیر دیرلی و اونملی تورک فهرست کیتابی دونوشدوروب.خاطیرلاتماق گرکیر کی «کشف الضنون»عرب دیلینده 6جیلد ده یازیلمیش 1017-1067ه ق ایللرینده یاشایان مصطفی بن عبدالله حنفی طرفیندن تورک؛عرب ؛فارسجا کیتابلارین تانتدیران و ایسلام دان سونرا بواوچ دیلده یازلمیش کیتابلارین فهرستلرین وئرن بیر کیتاب دیر.400یاخین تورکجه کیتابین آدی وئریلن بولیسته اوزلوقوندا بیر بویوک اثر سایلیر.

دده م قورقوت

کیتابین آدی: دده م قورقوت
کوچورن: بهزاد بهزادی
یایین: نشرنخستین(تهران)
باسقی ساییس:1550
باسقی ایلایی:1381
قیمت:1600تومن


اوغوزتورکلرنین شاه اثری سایلان و بوگونه کیمی آذربایجان و اوغوز خالقیلارنین ان اسکی یازیسی سایلان کیتابین فارسجا دیلینه چئوریلمیش و گوزل بیر کوچوریله دیلچی اوستادمیز سایلان دوکتوربهزادی بیلرین قلمیله برک تاپمیش.


داستانلاري‌‏‎ قورقود‏‎ ده‌‏‎ ده‌‏‎

‎‏‏،‏‎(قورقود‏‎ ده‌ده‌‏‎ داستانهاي‌‏‎) "داستانلاري‌‏‎ قورقود‏‎ ده‌‏‎ ده‌‏‎"
زبان‌‏‎ به‌‏‎ دوزال‌‏‎ اسماعيل‌زاده‌‏‎ رسول‌‏‎ توسط‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ مجموعه‌اي‌‏‎
.است‌‏‎ شده‌‏‎ منتشر‏‎ آذربايجاني‌‏‎ معاصر‏‎
مكتوب‏‎ آثار‏‎ قديمي‌ترين‌‏‎ از‏‎ "قورقود‏‎ ده‌ده‌‏‎ داستانهاي‌‏‎"
در‏‎ آن‌‏‎ از‏‎ خطي‌‏‎ نسخه‌‏‎ دو‏‎ اكنون‌‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ آذربايجاني‌‏‎
اين‌‏‎.‎مي‌شود‏‎ نگهداري‌‏‎ واتيكان‌‏‎ و‏‎ آلمان‌‏‎ درسدن‌‏‎ كتابخانه‌هاي‌‏‎
رشادتها ، ‏‎ داستاني‌ ، ‏‎ شيوه‌‏‎ به‌‏‎ و‏‎ هم‌‏‎ از‏‎ جداي‌‏‎ بخش‌‏‎ در 12‏‎ اثر‏‎
اعصار‏‎ در‏‎ آذربايجان‌‏‎ مردمان‌‏‎ مردانگي‌هاي‌‏‎ و‏‎ قهرماني‌ها‏‎
.مي‌كشد‏‎ تصوير‏‎ به‌‏‎ را‏‎ گذشته‌‏‎
از‏‎ و‏‎ مي‌نواخته‌‏‎ ساز‏‎ خود‏‎ كه‌‏‎ "قورقود‏‎ ده‌ده‌‏‎" قولي‌‏‎ به‌‏‎
اهالي‌‏‎ از‏‎ فرد‏‎ نخستين‌‏‎ مي‌رفته‌ ، ‏‎ شمار‏‎ به‌‏‎ ها‏‎"عاشيق‌‏‎"
رسيده‌‏‎ (‎ص‌‏‎)اكرم‌‏‎ رسول‌‏‎ حضرت‌‏‎ حضور‏‎ به‌‏‎ كه‌‏‎ بوده‌‏‎ آذربايجان‌‏‎
دين‌‏‎ اين‌‏‎ به‌‏‎ نيز‏‎ را‏‎ خود‏‎ تبار‏‎ و‏‎ ايل‌‏‎ سپس‌‏‎ و‏‎ آورده‌‏‎ واسلام‌‏‎
.است‌‏‎ فراخوانده‌‏‎ الهي‌‏‎
نوجوانان‌‏‎ توسط‏‎ مناسبتر‏‎ استفاده‌‏‎ براي‌‏‎ حاضر ، ‏‎ مجموعه‌‏‎ در‏‎
زبانهاي‌‏‎ مورد‏‎ در‏‎ كافي‌‏‎ دانش‌‏‎ كه‌‏‎ مردماني‌‏‎ نيز‏‎ و‏‎ وجوانان‌‏‎
يافته‌‏‎ شكل‌‏‎ تغيير‏‎ معاصر‏‎ تركي‌‏‎ به‌‏‎ متن‌‏‎ ندارند ، ‏‎ تركي‌‏‎ باستاني‌‏‎
زبان‌‏‎ در‏‎ رايج‌‏‎ كلمات‌‏‎ از‏‎ غيركاربردي‌ ، ‏‎ واژگان‌‏‎ جاي‌‏‎ به‌‏‎ و‏‎
رسول‌‏‎ كار‏‎ جهت‌ ، ‏‎ اين‌‏‎ از‏‎ و‏‎ شده‌‏‎ استفاده‌‏‎ مردم‌‏‎ امروزين‌‏‎
.است‌‏‎ پرارزش‌‏‎ بسيار‏‎ كتاب‏‎ كننده‌‏‎ آماده‌‏‎ و‏‎ مصحح‌‏‎ اسماعيل‌زاده‌ ، ‏‎
"قورقود‏‎ ده‌ده‌‏‎" بزرگداشت‌‏‎ سال‌‏‎ يونسكو ، 1999 ، ‏‎ مصوبه‌‏‎ براساس‌‏‎
ترك‌‏‎ كشورهاي‌‏‎ بويژه‌‏‎ جهان‌ ، ‏‎ سراسر‏‎ در‏‎ مناسبت‌‏‎ همين‌‏‎ به‌‏‎ و‏‎ بود‏‎
بر‏‎ نيز‏‎ كتاب‏‎ اين‌‏‎.‎درآمد‏‎ اجرا‏‎ به‌‏‎ ويژه‌اي‌‏‎ برنامه‌هاي‌‏‎ زبان‌‏‎
سه‌‏‎ شمارگان‌‏‎ به‌‏‎ و‏‎ پالتويي‌‏‎ قطع‌‏‎ در‏‎ صفحه‌‏‎ در 285‏‎ اساس‌ ، ‏‎ همين‌‏‎
همكاري‌‏‎ با‏‎ و‏‎ الهدي‌‏‎ بين‌المللي‌‏‎ انتشارات‌‏‎ توسط‏‎ نسخه‌ ، ‏‎ هزار‏‎
نشر‏‎ بازار‏‎ به‌‏‎ و‏‎ منتشر‏‎ اسلامي‌‏‎ ارتباطات‌‏‎ و‏‎ فرهنگ‌‏‎ سازمان‌‏‎
.است‌‏‎ شده‌‏‎ عرضه‌‏‎ محلي‌‏‎ آثار‏‎





 
An Azerbaijanian-Anatolian Turkish Epic

ARCHIVES

03/01/2004 - 04/01/2004 05/01/2004 - 06/01/2004 06/01/2004 - 07/01/2004 07/01/2004 - 08/01/2004 08/01/2004 - 09/01/2004 10/01/2004 - 11/01/2004 12/01/2004 - 01/01/2005 01/01/2005 - 02/01/2005 02/01/2005 - 03/01/2005 11/01/2005 - 12/01/2005 04/01/2006 - 05/01/2006 05/01/2006 - 06/01/2006 07/01/2006 - 08/01/2006 10/01/2007 - 11/01/2007 01/01/2008 - 02/01/2008 03/01/2009 - 04/01/2009 04/01/2009 - 05/01/2009 05/01/2009 - 06/01/2009 04/01/2011 - 05/01/2011 08/01/2011 - 09/01/2011 02/01/2012 - 03/01/2012 03/01/2012 - 04/01/2012 06/01/2012 - 07/01/2012

سؤزوموز سؤزوموز səhənd-türkcə


دده قورقوت كيتابي اصلي -Dәdә Qorqut Kitabı Әsli

  • Dǝdǝ Qorqut pitiyi Dresden nüsxǝsi, özgün vǝ boyalı
  • دده قورقوت پيتييي درئزدئن نوسخه‌سي، اؤزگون و بويالي

    دده قورقوت كيتابي-سؤزوموز آراشديرماسي و اوخونوشو

  • دده قورقوت كيتابي اؤنسؤزو
  • بيرينجي بوي: ديرسه خان اوغلو بوغاج خان`ين بويو
  • ايكينجي بوي: سالور قازان`ين ائوينين ياغمالانديغي بوي
  • اوچونجو بوي: باي بؤره`نين اوغلو بامسي بئيره ك`ين بويو

    دده قورقود کيتابی حسين محمدخاني (گونئيلي) آراشديرماسي

  • اؤن سؤز، نوسخه‌لر فرقی حاققيندا
  • بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين (دده‌قورقود کيتابي‌نين باشلانغيجي)
  • ۱ – ديرسه­خان اوغلي بوُغاج­خان بوييني بيان ائديرخانيم­ هئي!
  • ۲ – سالور قازانين ائوي يغمالانديغي بوْيي بيان ائدير.
  • ۳ – بايبؤره­نين اوْغلي بامسي بئيرَك بوْييني بيان ائدير خانيم هئي!
  • ۴ – قازان بگ اوْغلي اوْروز بگين توتساق اوْلدوغي بوْيي بيان ائدير خانيم هئي!
  • ۵ – دوُخا قوْجا اوْغلي دَلي دوُمرول بوْييني بيان ائدَر خانيم هئي!
  • ۶ – قانلي قوْجا اوْغلي قانتوُرالي بوْييني بيان ائدَر خانيم هئي!
  • ۷ – قاضيليق قوْجا اوْغلي بگ يئگنگ بوْييني بيان ائدير، خانيم هئي!
  • ۸ – باسات, دپه­گؤزي اؤلدورديگي بوْيي بيان ائدير خانيم هئي!
  • ۹ – بكيل اوْغلي ايمرانين بوْييني بيان ائدير, خانيم هئي!
  • ۱۰ – اوُشون قوْجا اوْغلي سَگرَك بوْييني بيان ائدير.
  • ۱۱ – سالور قازان توتساق اوْلوب اوْغلي اوْروز چيقارديغي بوْيي بيان ائدير.
  • ۱۲ – ايچ اوْغوزا تاش اوْغوز عاصي اوْلوب، بئيرَك اؤلديگي بوْيي بيان ائدير.
  • سؤزلر
  • آدلار، قايناقلار

    دده قورقود توركمنجه-لاتين

  • Qiriş
  • QORKUT ATA
  • 1 DERSE HAN OQLI BUQAÇ HAN BOYI
  • 2 SALIR QAZANIÑ ÖYÜNIÑ YAQMALANMAQIÑ BOYI
  • 3 BAYBURANIÑ OQLI BAMSIBIREK HANIÑ BOYI
  • 4 QAZAN BEQIÑ OQLI ORUZUÑ TUSSAQ BOLUŞI!
  • 5 DOHA QOCA OQLI DƏLİ DOMRULUÑ BOYI
  • 6 QANLI QOCA OQLI QANTÖRELI BOYI
  • 7 QAZILIK QOCA OQLI YEQENEK BOYI
  • 8 BЕSAT DЕPЕQÖZI ÖlDÜRDIQI BOYI
  • 9 BЕKEL OQLI IMRAQIÑ BOYI
  • 10 OWŞUN QOCA OQLI SЕQRЕK BOYI
  • 11 SALIR QAZAN TUSSAQ BOLUP, OQLI ORUZUÑ ÇIKARDIQI
  • 12 IÇOQUZA DAŞOQUZ YAQI BOLAN BOYI

    حكايات ده ده قورقوت

  • حكايات ده ده قورقوت
  • المقدمة
  • حكاية بوغاج خان إبن ديرسه خان
  • حكاية نهب منزل سالور قازان
  • حكاية بامسي بيره Ùƒ ابن كام بوره
  • حكاية دلي دومرول ابن دوخا قوجا
  • حكاية ييكنه Ùƒ ابن قازيليق قوجا
  • حكاية كانتورالي ابن قانلي قوجا
  • حكاية بصاط وقتله المارد تبه كوز
  • حكاية إمران ابن بكيل
  • حكاية سكره Ùƒ ابن اوشون قوجا
  • حكاية أسر سالور قازان وقيام أبنه أوروز بتحريره من الأسر
  • حكاية تبين عصيان اوغـوزالخارج على اوغـوزالداخل ومقتل بيره Ùƒ
  • هوامش لابد منها لقراء العربية
  • هذا الكتاب
  • المترجـم في سطور

    The Book Of Dede Korkut

  • The Book Of Dede Korkut-Home
  • The Book Of Dede Korkut-PDF
  • The Story of Bugach Khan
  • The Story of Deli Dumrul
  • The Story of Emren
  • The Story of the Oguz Revolt
  • The Story of Seghrek
  • The Sack of Salur Kazan's House
  • The Story of Yigenek

    Il Kitab-i Dede Qorqut- Ettore Rossi

  • Part 1
  • Part 2
  • Part 3
  • Part 4
  • Part 5

    Dede Korkut Kitabi- Muharrem Ergin

  • DEDE KORKUT KİTABI Prof. Dr. Muharrem ERGİN
  • Part 1
  • Part 2
  • Part 3
  • Part 4
  • Part 5

    Dədə Qorqud- Fərhad Zeynalov

  • Part 1
  • Part 2
  • Part 3
  • Part 4
  • Part 5
  • Part 6
  • Part 7
  • Part 8

    Kitab-i Dədə Qorqud'un Dili

  • ŞİFAHİ ƏDƏBİ DİLİN TƏŞƏKKÜLÜ (VI-VIII əsrlər)

    Dede Korkut Kitabi- Yeni Türkce

  • Part 1
  • Part 2
  • Part 3
  • Part 4
  • Part 5

    Dədəmin Kitabı- Sazımın Sözü- Qardaş Andı

  • Önsöz-Fərzanə
  • Doxa Qocaoğlu Dəli Dumrul
  • Dirsə Xanoğlu Boğaç
  • Qanlı Qocaoğlu Qanturalı
  • Qaraqcıq Çoban
  • Bəkiloğlu Emrən
  • Təpə Göz
  • Uşun Qocaoğlu Seyrək
  • Ulaşoğlu Xan Qazan
  • Qazanbəyoğlu Uruzun Dutsaq Tutulması
  • Qazılıq Qocaoğlu Yegenək
  • Bayburaoğlu Beyrək
  • Dışoğuzun İçoğuza Yağı Olması

    Məqalələr

  • Təktanrılıq-Dədə Qorqud dindarlığı
  • Dədə Qorquda doğru getmək
  • DƏDƏ QORQUDUN QƏBRİ DƏRBƏNDDƏDİR
  • "Dədə Qorqud" və™ Axısqa dil uyqunluqları
  • DEDE KORKUT MİRASI
  • Dede Korkut künyve
  • Dede Korkut künyve magyar kiadásának elözményei
  • KİTAB-I DEDE KORKUT ve SALTUK-NAME
  • Dede Korkut Kitabının Macaristan'daki Geçmişi
  • "دده قورقود" كيتابى باره سينده بير نئچه سوز...
  • اوغوز خلقي نين يازيلي ادبياتي- ميرهدايت حصاري
  • تورکلويون ارن اوِزانی دده قورقود- دکتر حميد نطقی
  • درئسدئن نوسخه سى ده كؤچورولمه دير- گونئيلى
  • دده قورقوددا ايشله نن آتاسؤزلرى - گونئيلى
  • دده قورقودون توكنمز خزينه سيندن - گونئيلى
  • DEDE KORKUT KİTABI HAKKINDA ÖN BİLGİ
  • Dede Korkut: Bayburt ili
  • Dede Korkut Saytı
  • Mother of All Books: Dada Gorgud by Anar
  • Dədə Qorqud-Anar
  • Amin Abid and "Kitabi-Dada Gorgud"
  • DEDE KORKUT MİRASI
  • Dede Korkut Kitabı
  • DEDE KORKUT
  • Introduction to DEDE KORKUT
  • Dede Qorqudda Sağ-Sol Anlayışı
  • Книга отца Горгуда
  • к 1300 летию эпоса “Деде - Горгуд”
  • DEDE KORKUT TÜRBESİ
  • DEDE KORKUT-TÜRKEVİ
  • Dede Qorqud'da vahşi hayvanla mücadele motifi
  • DÉ™dÉ™ Qorqud'da Qurd
  • Краткий пересказ эпоса
  • Книжные и устные формулы в эпосе
  • ТУРЕЦКИЙ ЭПОС : "КНИГА МОЕГО ДЕДА КОРКУТА"

    Türk Dəstanları və Dədə Qorqud

  • Türk Destanları ve Dede Korkut
  • معرفي كتاب: «اوغوزها» (تركمن‌ها)
  • دستان‌ها از كتاب اوغوزها(۱)- فاروق سومر
  • Archive Of Turkish Oral Narratives

    Dədə Qorqud Boyları

  • دومرول ديوانه سر- صمد بهرنگى
  • DİRSE HAN OĞLI BUĞAÇ HAN
  • Dede Korkuttan Murathana Deli Domrul
  • سرگذشت دومرول ديوانه سر- صمد بهرنگى
  • دألي دمرول ( به زبان تركمني )
  • A Bride for Khan Turali
  • ترجمه اسارت اوروزباي پسر قازان باي
  • به غارت رفتن خانه‌ي سالور قازان
  • اوديسه هومر و تپه گؤز دده قورقود
  • DELİ DUMRUL TİYATROSU
  • Dumrul sınırları aşıyor
  • سالور قازان

    Dədə Qorqudda Qadınlar

  • KİTAB-I DEDE KORKUT'TA KADIN DÜNYASI
  • Urmiyada Burla Xatunun qəbrini tapıblar

    Dədə Qorqud və Musiqi

  • قوپوز چيست و دُدُه قورقود كيست؟ محمد پسندى-يك
  • قوپوز چيست و دُدُه قورقود كيست؟ محمد پسندى-دو
  • قوپوز چيست و دُدُه قورقود كيست؟ محمد پسندى-سه
  • Dada Gorgud and Music Poetics

    Dədə Qorqud Çapları

  • Dədəmin Kitabı-Stockholm çapı
  • كاري نو در دده قورقودپژوهي-مهندس ليلا حيدری
  • در باره چاپ دده قورقود- محمدصادق نائبی
  • "Китаби-Дядя Горгуд" франсыз дилиндя
  • Dede Korkut Kitabını Yeniden Okumak
  • Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut

    Bulud Qaraçorlu Səhənd

  • قورقود دده مه نيسگيللي سؤزلريم
  • سهند ايله تانيشيقليغيم- ج. هئيت
  • بولود قاراچورلو سهند- ييلماز توركاى
  • سهند ؛ قاراچورلو ائلينين، ساغناق بولودو
  • İranlı Dede Korkut Şairi: Bulud Karaçorlu Sehend

    Etnoqrafi-Etnoloji

  • Dede Korkut Araştırmaları Çerçevesinde Türkmen Boyları
  • Turkoman Tribes Within the Framework of Dede Korkut Researches
  • Dədə Qorqud Və Axısqa Türkləri
  • Türkmenistandaki Dede Korkut Destanları
  • Dada Gorgud Toponyms

    Munasibətlər

  • GORKUT ATA BARÖAR
  • Gorkut Ata: Ruhnama
  • UNESCO Declaration on Dede Korkut
  • ULUSLAR ARASI DEDE KORKUT BİLGİ ŞÖLENİ
  • Dada Gorgud-President's office
  • İKİNCİ BEYNƏLXALQ DƏDƏ QORQUD KOLLOKVİUMU
  • Dede Gorgud Movie
  • Dadea Qorqud Coins
  • Dada Gorgud Stories-Durna Press
  • «Дядя Горгуд» елми тядгигат лабораторийасы
  • СВЕРШИТСЯ ПРАВЕДНАЯ МЕСТЬ
  • WHITHER DEDE QORQUD?
  • Dede Korkut Sempozyumu Ankara'da yapıldı
  • Dede Korkut günleri
  • Dede Qorqud Festivali-Bayburd
  • Dede Qorqud Diyarı -Bayburd

    Powered by Blogger

  • Free Hit Counters
    Diamond Rings