Aynurə Sadiq qizi Qədirova
BDU-nin Filologiya fakültəsinin tələbəsi,
Dədə Qorqud adina Folklor Institunun elmi isçisi

Oğuz türklərinin qədim tarixini əks etdirən "Kitabi Dədə Qorqud" dastanının yaranmasından 1300 il bizi ayırır. Belə qədim tarixə malik olmasına baxmayaraq, bu gün də öz aktuallığını itirməyən "kitab" mənsub olduğumuz xalqın adət-ənənələrini özündə təcəssüm etdirir.
Əvvəlcə "kitab"dakı hadisələrin baş verdiyi konkret məkan, yer adlarını nəzərə salsaq; Dərbənd, Gəncə, Bərdə, Qaraçuq dağı, Naxçıvan, Şərur qalası, Göyçə dənizi və s. Adlarını çəkdiyimiz ərazilər ta qədimdən Azərbaycan torpaqları olmuşdur. Akademik Tofiq Haciyev yazır: "Əlimizdə olan əsər məhz Azərbaycan oğuznaməsidir. Abidənin Azərbaycana ayid olmasını dil yaxınlığından da, etnoqrafik uyqunluqlardan da əvvəl adicə gözəl görünən toponomilərdə əyaniləşən coğrafi xəritə təsdiqləyir ". bərdə, Qapılar dərbəndi, Qaradağ, Qaraçuq dağı (Qarabağın indikiXocavənd ərazisindəki dağ silsiləsi), Dərəşan (Naxçivan ərazisində), Göyçə dənizi (Göyçə gölu), Əlincə qalası (Naxçivan) və s.
Akademik V. V. Bartold da uzun tədqiqatlardan sonra belə bir nəticəyə gəlib: "Qopuz çalan, nəğməkar – şaman Qorqudun haqqındakı əfsanənin mənşəyi necə olur olsun, Qorqudun adı ilə bağlı bu epik silsilə, çətin ki, Qafqaz mühitindən kənarda formalaşa bilərdi".
Deməli, Bartoldun da gəldiyi qənaətə görə dastanın coğrafiyası, tarixi bu günki Azərbaycan ərazisi ilə bağlıdır.Vaxtilə Azərbaycana gəlmiş bir çox alim və səyyahlar da Dədə Qorqudla bağlı eşitdikləri maraqlı məlumatları öz əsərlərində qeyd etmişlər. XVII əsrin ortalarında Şamaxiya gəlmiş Ovliya Chelebi "Şəhadətnamə"sində Dədə Qorqudun Dərbənddə qəbri olduğunu göstərir. Bundan başqa 1638-ci ildə Adam Oleari Dərbənddə olduğu zaman azərbaycanlılardan Dədə Qorqud hikayələrini eşitdiyini, Qazan xanın və arvadı Burla xatunun, eləcə də Dədə Qorqudun burada qəbirləri olduğunu qeyd etmişdir.
Dədə Qorqud kitabı bir müqəddəmədən və on iki boydan ibarətdir. Müqəddəmədə Dədə Qorqudun nəsihətamiz tövsiyələri və müdrik ifadələri verilir. On iki boyun hər birində qəhrəmanın igidliyindən söhbət açılır. Dastanda xanlar xanı Bayandır xanın göstərişi ilə məclislər qurulur, oğuz qəhrəmanları bir yerə yəğələr. Dastanın əsas qəhrəmanı Qazan xan başqa igidlərdir. Onlar yadelli işğalçılara qarşı vuruşur, vətən, el uğrunda mübarizə aparırlar.
"Dədə Qurqud" kitabı xalqımızın məişətini, adət-ənənələrini özündə parlaq şəkildə əks etdirir. Və həmin adət-ənənələrin çoxu bugün də qorunub saxlanmaqdadır. "Kitab"da böyüyə hörmət, övladın ata-anaya münasibəti, qadın-ananın müqəddəsliyi, toxunmazlığı və s. Diqqətimizi çəkir.
Misal üçün, boylardan birinə diqqət yetirək. "Salur Qazanın evinə yağmalandığı boy"da düşmənlər Qazanın evini 40 incəbelli qızla boyu uzun Burla xatunu, anasını, oğlun və var-yoxunu əsir götürür. Düşmən Qazan xandan intiqam almaq üçün onun xatunu oturduqları kef məclisinə gətirmək istəyir. Ancaq, boyu uzun Burla xatunu 40 incəbelli qızdan seçib ayırd edə bilmirlər. Qərar verilir ki, oğlu Urzunun ətindən qara qovurma bişirsinlər. Qırx incəbelli qızın qabağına aparsınlar, hər kəs yeməzsə, demək Burla xatun odur. Bunu eşidən Uruz anasına deyir: "Ağzin qurusun, ana! Dilin çürüsün, ana! Ana haqqı, tanri haqqi denilməseydi, qalqubanı yerində turaydım, yaqanla boğazından tutaydım, qabaq öncəm altına salaydım, ağ üzünü qara yerə dəpəydim, ağzınla yüzundən qan şorladaydım… saqın, qadın ana! Mənim üçün ağlamayasan. Qoy məni, qadın ana, çəngələ vursunlar! Qoy ətimdən çəksinlər, qara qavurma etsinlər, qirq bəd qizin onunə ilətsunlər. Onlar bir yediyində, sən iki yegil! Səni kafirlər bilməsinlər, duymasınlar. Ta kim, səsi dinli kafərin döşəyinə varmiyasan, sigragin sürməyəsən, atam Qazam namusun sinmayasan saqın".
Göründüyü kimi, Urzu ölümünə belə razıdır. Təki atasının namusuna toxunulmasın. Onun üçün ana müqəddəsdir, hətta tanrı ilə birgə çəkir anasının adını. "Ana haqqı, tanrı haqqı" deyir, amma atasının namusunu qorumaq üçün anasının ölümünə belə razıdır.
Başqa bir misal gətirək dastandan, elə həmin boyda – yəni, "Salur qazanın evinin yağmalandığı boy"dan. Evi yağmalanmış Qazan hər şeyi bir qırağa qoyur, düşməndən ilk öncə anasını xəbər alır:
"Mərə Şoklu Məlik!
Dənliyi altun ban evlərimi gətirib durusan,
Sənə kölgə olsun.
Ağır xəzinəm, bol axçam gətirib durusan,
Sənə xərclik olsun.
Qırx incəbelli qizla Burla xatunu gətirib durusan
Sənə yesir olsun.
Qırx yigidlə, oğlun Uruzu gətirib durusan,
Qulun olsun.
Tovla-tovla Şahbaz atlarım gətirib durusan,
Sənə minnət olsun.
Qatar-qatar dəvələrim gətirib durusan,
Sənə yüklər olsun.
Qarıcıq anamı gətirib durusan, mərə kafir,
Anamı vergil mana!
Savaşmadan, vuruşmadan qayıdayım, geri dönəyim, gedəyim, bəlli bilgil!".
"Ana" obrazı tarixən də müqəddəs olub, bu gün də müqəddəsdir xalqımız üçün. Bu gün də "cənnət anaların ayağı altındadır" deyirik və bu varlığı hər kəsdən uca bilirik.
Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul boyunda ər-arvad münasibəti diqqətimizi çəkir. Dəli Domrul tanrının göndərdiyi Əzrayilə meydan oxuyur, bununla da o tanrının qəzəbinə düçar olur və tanrı Əzrayilə tapşırır ki, canını alsın. Dəli Dorul Əzrailə təslim olmaq istəmir. Səhvini başa düşür. Tanrıdan aman diləyir. Tanrı ondan can can yerinə can istəyir. Domrul atasına, anasına bu sirri açır. Əzrayilə tabe olmazdan əvvəl xatunu ilə halallaşmağa gəlir:
"Yüksək qara dağlarım,
Sana yaylaq olsun!
Soyuq-soyuq sularım,
Sana içet olsun!
Tovla-tovla Şahbaz atların,
Sana binet olsun!
Dənliy altun ban avlərim,
Sana kölgə olsun!
Qatar-qatar dərələrim,
Sana yüklət olsun!
Ağ ayılda ağca qoyunum,
Sana çulən olsun!
Gözün kimi tutarsa,
Könlüm kimi sevərsə,
Sən ona vargil!
Iki oğlancığı oğsuz qoymafil ."
Dəli Domrulun xatunu cavabında belə deyir:
"… Qarşı yatan qara dağları,
Səndən sonra mən neylərəm?
Yaylar olsun, mənim gorum olsun.
Soyuq-soyuq suların.
Içər olsun, mənim qanım olsun,
Mənim kəfənim olsun!
Tovla-tovla Şahbaz atın,
Minər olsam, mənim tabutum olsun!
Səndən sonra bir yıgıtı,
Sevib varsam, belə yatsam,
Ala ilan olub məni soqsun!".
Dəli Dorul ilə xatununun sevgisi örnək sevgidir. Bu sevgi tanrının da xoşuna gəlir. Dəli Domrulun səhvini bağışlayır.
Belə nümunəvi sevgi bu gün də gənclərimiz arasında var. 1990-cı ilin qanlı 20 yanvar hadisəsində şahidi olduq buna bənzər sevginin mövcudluğuna. Ilhamın faciəli ölümündən sonra Fərizə yaşamaq istəmədi, zəhər içərək şirin canına qəsd elədi.
Dastanı oxuyarkən bir şeyində şahidi oluruq: Insanların bir-birinə xoş münasibətini, sədaqətini görürük. Dastanın ayrı-ayrı boylarında oğuzun, türkün ailəsində ailə üzvlərinin bir-birinə ədəb-ərkanla yanaşdığını, böyüyə hörmət etdiyini, qardaşın bacıya, bacının qardaşa səmimi münasibətini görürük.
Dastanda gəlinin qaynata və qaynanası ilə münasibəti də xoş təsir bağışlayır. Gəlin qaynata və qaynanasına ehtiramla müraciət edir:
"Atamdan yegrək qaynata,
Anamdan yegrək qaynana!" deyir.
Qaynata da öz növbəsində gəlininə qarşı yaxşı münasibətdədir, misal üçün:
"Dilin üçün öləyim, gəlincəyim
Yoluna qurban olayım, gəlincəyim!" deyir.
Qədim adət-ənənələrimizi özündə əks etdirən "Dədə Qorqud" kitabı xalqımızın ən gözəl sənət abidəsidir. Bu abidə Azərbaycan tarixi coğrafiyasıdır və bu gün hər bir azərbaycanlının evidə "Dədə Qorqud" kitabı olmalıdır.
Ən azından Azərbaycan tarixi coğrafiyasını yaxşı tanımaq üçün…