دده قورقود داستانلاري
دده قورقود داستانلارينين مضمونو و اونلارين يارانما- يازييا آلينما تاريخي
سميرا اعاشهطلب
ادبيات فارسي- دانشگاه علامه طباطبايي
دده قورقود داستانلارينين متنينه ديققت ائدهرك، ايكي داستاني چيخساق «دلي دومرول و تپه گؤز داستانلارين» [بو ايكي داستان افسانه ايله قاريشيبلار و اونلاردا قئير-ي طبيعي بير صحنهلر ده وار] دئيه بيلهريك كي، داستانلار تمامىيله قهرمانليق داستانيدير و تمامىيله ايتتيفاق دوشموش بير صحنهلر اولا بيلر و اونلاردا هئچ قئير-ي طبيعيليك گؤزه ديمير.
داستانلارداكي راوي، اوغوز تايفالاريندان و اوغوز زامانيندان دانيشير و بئله آنلاشيلير كي، راوي آزي بير نئچه عصر اوغوز تايفالاريندان سونرا ياشاميش و اونلارين داستانلاريني روايت ائتميشدير، آنجاق اونلارين نه زامان قلمه آلينديغي و نئچه موددت قلم واسيطهسىيله كيتابدان- كيتابا كئچمهسي بيزه بللي دئييل. بونو بيليريك كي، زامانيميزا قده ر گليب چاتان نوسخهلر (واتيكان و درئسدئن نوسخهلري) 16-نجي ميلادي عصرلرده يازيليبلار.
ددهقورقود´ون داستانلاردا اولان تصويري
«كيتاب-ي دده قورقود»-ون موقدديمهسينين بيرينجي پاراگرافيندا دده قورقود´و بايات ائليندن، اونون ياشاديغي زاماني ايسه ايسلام پئيغمبري ياشايان زامانا ياخين روايت ائدير. ايكينجي پاراگرافدا ايسه اونون اؤنگؤروشلريندن (پيشگويي) بيريني دئيير. اوندان سونرا دده قورقود´ون دانيشديغي حيكمتلي سؤزلردن بير نئچهسيني نقل ائدير. بو سؤزلرين بير نئچهسي ائله بو گون ده مثل كيمي ايچيميزده ايشله نمكدهدير و اونلارا ديققت ائده ركن دده قورقود´ون نه قده ر حكيم و بيليجي اولدوغونو دوشونوروك، داستانلارا گلديكده گؤرونور كي، دده قورقود اوغوز تايفالارين هاميسينا آغساققالليق ائدير و هر يئرده ايش چتينه دوشنده دده قورقود´دان ايمداد ديلهييرلر. دده قورقود، اؤزوندن ايگيدليك گؤسته رن اوغلانلارا آد قويور و هر داستانين سونوندا ظاهير اولاراق ائلين شادليغينا قوشولور و شادليق چالير. (دده قورقود الي قوپوزلو بير اوزاندير). بامسي بئيره ك داستانيندا راوي، دده قورقود´و ويلايت صاحيبي آدلانديرير. بئله بير قناعته گلمك اولور كي، هر بؤيوك بير قهرمانليق گؤسته رن ايگيد، دؤيوشدن قاييدان زامان دده قورقود`و چاغيريرلار و دده قورقود شادليق چالاركن او ايگيدين آدينا داستان باغلايير.
دده قورقود تاريخده
جامعالتواريخ´ده دده قورقود´ون دؤرد بؤيوك تورك حؤكمدارينا موشاويرليك ائتميش بير ميللت بؤيويو اولدوغو يازيلميشدير. تاريخچي رشيدالدين، دده قورقود´ون 7-نجي ميلادي عصرده محممد پئيغمبرين دؤورونده ياشاديغيني قئيد ائدير[1]. 1638-نجي ميلادي ايلده سيياح اولئاري دربند´ده اولدوغو زامان آذربايجانليلاردان دده قورقود حئكايهلريني ائشيتديييني، قازانخان، آروادي بورلا خاتين´ين، ائلهجه ده دده قورقود´ون بورادا قبيري اولدوغونو قئيد ائتميشدير.
همين عصر اورتالاريندا شاماخي´يا گلميش سيياح اؤوليا چلبي ايسه اؤز سياحتنامهسينده دربند´ده، دده قورقود´ون قبيري اولدوغونو و شيروانليلارين بو قبيره بؤيوك ائحتيرام بسلهديكلريني حتتا ائعتيقاد ائتديكلريني يازير.
بير پارا قئير-ي موستند، آنجاق بير عيدده آشيقلارين ديللريندن آلينان سؤزلرده بئله گؤسته ريلير كي، دده قورقود ايسلام پئيغمبري ايله گؤروشموش و اونون گؤروشوندن قاييداركن ايسلام دينيني اوغوز تايفالارينا اؤيره تميشدير. ائشيتديكلريميزه گؤره، ايرانين كيرمانشاه، و خوزيستان ايالتلرينده، هابئله عراق تورپاغيندا بابا گوگور، ياخود بابا غرغر آديندا بير يئرلر وار. بو يئرلرين آدي آشيقلارين روايت ائتديكلري حاديثه ايله سسله شير و بو قناعته گلمك اولور كي، دده قورقود اؤز زامانينين آدليم بير شخصييتي ايميش. او، حيجاز´دا ايسلام پئيغمبرينين گؤروشونه گئده ركن، يولدا اوتوراق ائتديكلري يئرلرده آدي قالماقدادير و كيرمانشاه، خوزيستان و عراق، آذربايجان ايله عربيستان´ين يولو اوستوندهدير و بير مسيري گؤسته رمكدهدير. دده قورقود فارس و عرب تلففوظونده بابا گورگور و بابا غرغر اولا بيلر.
اوغوزلاردا يازيب- اوخوماق
داستانلاردان بئله آنلاشيلير كي، اوغوزلار يازماغا چوخ رغبت گؤسته رمهييرلر، چونكي اوشاقلاري اولاراق اونلاري دايهلره وئريرلر. بؤيويه رك اونلارا آت مينمك، قيلينج وورماق، اووا گئتمك اؤيرهديلير و داستانلارين هئچ بيرينده اونلارا يازيب- اوخوماق اؤيرهديلمير. اون ايكي داستاني اوخوياركن آنجاق ايكي يئرده يازيب- اوخوماغا ايشاره اولوبدور. بيريسي قازانخان´ين اؤز فوتوحاتين ساياركن، عوممان دنيزينده اولان عاصيلره وصف ائدهرك، دوز دئييل، ترس اوخودوقلاريني بيلديرير و بو اونلارين لاتين يازديقلارينا ايشاره اولا بيلر. (عرب اليفباسي ساغدان سولا، لاتين ايسه سولدان ساغا، دئمك ترس يازيلير). بو حاديثه عئيني حالدا قازانخان´ين يازي بيلديييني گؤسته رير. سونونجو داستاندا ايسه اوروز قوجا اؤز آداملاري ايله بئيرهك´ه كاغيذ گؤندهرير. آنجاق آداملار بئيرهك´ين يانينا گله ندن سونرا، كاغيذدان خبر يوخدور. اوروز´ون سؤزلريني شيفاهي اولاراق بئيرهك´ه دئييرلر. بو ائحتيمالي دا وئرمك اولور كي، داستانلارين يارانديغي زامان هله يازي كشف اولماييبدير و بو نتيجه داستانلارين تاريخيني چوخ- چوخ قديملره آپارير.
كيتاب-ي دده قورقود´ون ديلي
كيتاب-ي دده قورقود´دا ايشلهديلن ديل، آذربايجان و شرقي آنادولو ديلينه ديگر تورك لهجهلريندن داها ياخين اولوب، 14-13-نجو ميلادي عصرلرده بو منطقهده ياشايان اوغوزلارين دانيشديغي ديلين عئينيدير.[2] بو كيتابدا بير سيرا بوگون اونودولموش سؤزلريميز وار، (يوم، كدي، يارجيماق، آيقير...) بونلارين كناريندا بير سيرا آذربايجاندا اونودولموش، آنجاق توركييهده ايشلهنن لوغتلر گؤرونور (اؤكسوز، نره، شيمدي، اوهت، چلب...) هابئله بير سيرا آذربايجاندا ايشلهنه رك توركييهده ايشلهديلمهين سؤزلره ده راست گلمك اولور (ق و خ حرفي اولان كلمهلر، ائلهجه ده ياخشي و يامان سؤزلره ده راست گلمك اولور. مره، كيم، هؤنكور-هؤنكور و...) اوندا بو گون تلففوظلاري دييشيلن سؤزلره ده راست گلمك اولور. (قايسي=هانسي، قريم=قنيم، ايس=ايسه و...). اثرده فارسجا و عربجه سؤزلر ده گؤرسهنير (بازرگان، خفتان، حصار و...)
--------------------------------------------------------------------------------
[1] - پاشاافندييئو- آذربايجان شيفاهي خالق ادبيياتي، ص 330.
[2] - دوقتور جواد هئيت، توركلرين تاريخ و فرهنگينه بير باخيش، ص 90.
٭ قايناق: دده قورقوت داستانلاري «بو گونكو ديليميزده»، موعاصيرله شديرن: بهرام اسدي.